Soạn bài: Quan sát, tưởng tượng, so sánh và nhận xét trong văn miêu tả
I. KIẾN THỨC CƠ BẢN CẦN NẮM VỮNG
1. Vai trò, tác dụng của quan sát, tưởng tượng, so sánh và nhận xét trong vãn miêu tả.
2. Hình thành các kĩ năng trên khi nhận diện các đoạn văn, bài văn miêu tả và khi thực hành viết kiểu bài này.
II. HƯỚNG DẪN TÌM HIỂU BÀI
1. Đọc 3 đoạn văn trong SGK.
2. Trả lời các câu hỏi:
a) Mỗi đoạn văn giúp người đọc hình dung được những đặc điểm nổi bật:
- Đoạn 1: hình ảnh chàng Dế Choắt gầy gò, ốm yếu, đáng thương.
- Đoạn 2: quang cảnh thơ mộng và hùng vĩ của vùng sông nước Cà Mau - Năm Căn.
- Đoạn 3: sức sống của cây gạo và mùa xuân tươi đẹp.
b) Những đặc điểm nổi bật đó được thể hiện ở những từ ngữ, hình ảnh:
- Đoạn 1: gầy gò, lêu nghêu, bè bè, nặng nề, ngẩn ngẩn ngơ ngơ...
- Đoạn 2: bủa giăng chi chít như mạng nhện, trời xanh, nước xanh, rừng xanh, rì rào bất tận, mênh mông, ầm ầm, như thác...
- Đoạn 3: chim ríu rít, cây gạo - tháp đèn khổng lồ, ngàn bông hoa - ngàn ngọn lửa, ngàn búp nõn - ngàn ánh nến trong xanh...
Để tả được như trên, người viết cần có những năng lực cơ bản: quan sát tinh tế, tưởng tượng phong phú, so sánh đa dạng và nhận xét chính xác.
c) Tìm những câu văn có sự liên tưởng, tưởng tượng và so sánh trong các đoạn. Chỉ ra sự độc đáo.
- Cái chàng Dế Choắt, người gầy gò và dài lêu nghêu như một gã nghiện thuốc phiện ; Đã thanh niên rồi mà cánh chỉ ngắn củn đến giữa lưng, hở cả mạng sườn như người cởi trần mặc áo gi-lê...
- Càng đổ dần về hướng mũi Cà Mau thì sông ngòi, kênh rạch càng bủa giăng chi chít như mạng nhện ; Dòng sông Năm Căn mênh mông, nước ầm ầm đổ ra biển ngày đêm như thác, cá nước bơi hàng đàn đen trũi nhô lên hụp xuống như người bơi ếch giữa những đầu sóng trắng ; Thuyền xuôi giữa dòng con sông rộng hơn ngàn thước, trông hai bên bờ, rừng đước dựng lên cao ngất như hai dãy trường thành vô tận.
- Từ xa nhìn lại, cây gạo sừng sững như một tháp đèn khổng lồ: hàng ngàn bông hoa là hàng ngàn ngọn lửa hồng tươi, hàng ngàn búp nõn là hàng ngàn ánh nến trong xanh, tất cả đều lóng lánh, lung linh trong nắng.
Các hình ảnh tưởng tượng và so sánh ấy đều rất đặc sắc vì nó thể hiện vừa chân thực, vừa tinh tế về đối tượng được miêu tả và mở ra những liên tưởng lí thú cho người đọc. Phải quan sát kĩ càng và tưởng tượng phong phú, các tác giả mới có thể viết được như vậy.
3. So sánh đoạn văn của Đoàn Giỏi, với đoạn nguyên văn (mục 1 đoạn 2) những từ, ngữ đã bị lược bỏ là:
- ầm ầm
- như thác
- nhô lên hụp xuống như người hơi ếch
Những chữ bị lược đi hoặc là động từ mạnh, hoặc là hình ảnh so sánh ấn tượng. Nếu thiếu những chữ đó, đoạn văn miêu tả sẽ không còn vẻ đẹp của sự sinh động do khả năng liên tưởng và tưởng tượng mà các từ bị lược đi có thể gợi ra.
III. HƯỚNG DẪN LUYỆN TẬP
1. a) Trong đoạn văn miêu tả quang cảnh Hồ Gươm, tác giả đã quan sát và lựa chọn những hình ảnh đặc sắc và tiêu biểu:
- mặt hồ sáng long lanh
- cầu Thê Húc màu son
- đền Ngọc Sơn
- gốc đa già, rễ lá xum xuê
- Tháp Rùa xây trên gò đất giữa hồ.
b) Những từ thích hợp có thể đặt vào chỗ trống trong ngoặc đơn là những từ chỉ tính chất và đặc điểm nổi bật của Hồ Gươm. Có thể điền như sau:
- hồ như một chiếc gương lớn
- cong cong như con tôm
- Mái đền lấp ló bên gốc đa già
- tường rêu cổ kính
- cỏ mọc xanh um.
2. Đọc đoạn văn của Tô Hoài, có thể tìm những hình ảnh tiêu biểu và đặc sắc làm nổi bật thân hình đẹp, cường tráng nhưng tính tình ương bướng kiêu căng của Dế Mèn:
- Rung rinh, bóng mỡ
- Đầu to, nổi từng tảng
- Răng đen nhánh, nhai ngoàm ngoạp
- Râu dài, uốn cong
- Trịnh trọng, khoan thai đưa cả hai chân lên vuốt râu.
3. Quan sát và ghi chép những đặc điểm nổi bật nhất của ngôi nhà hoặc căn phòng của em. Chú ý:
- Hình thức bên ngoài
- Đồ đạc và cách bài trí bên trong...
4. Nếu tả lại quang cảnh buổi sáng trên quê hương, có thể liên tưởng và so sánh:
- Mặt trời (quả cầu lửa khổng lồ)
- Bầu trời (chiếc lồng bàn tím phớt)
- Hàng cây (hàng quân xanh chỉnh tề)
- Núi (đồi) (bát úp, mâm xôi)
- Những ngôi nhà (chấm sáng nhấp nhô).
5. Từ bài Sông nước Cà Mau của Đoàn Giỏi, viết một đoạn văn tả lại quang cảnh một dòng sông, hay khu rừng đã gặp. Chú ý miêu tả từ xa đến gần hoặc ngược lại, đặc tả những chi tiết đáng chú ý và gây được ấn tượng nhất.