Soạn bài: Viết bài làm văn số 3: Nghị luận văn học

Đề: Phân tích bài Khóc Dương Khuê của Nguyễn Khuyến

GỢI Ý

Đề bài yêu cầu phân tích tác phẩm: phân tích một bài thơ song thất lục bát do chính nhà thơ dịch từ nguyện tác ngũ ngôn cổ phong của mình. Nói rõ hơn là bài Khóc Dương Khuê của nhà thơ Nguyễn Khuyến. Thể thơ song thất lục bát với các ngâm khúc xưa nay, vốn có thế mạnh trong việc bộc lộ đời sống nội tâm, giãi bày, thể hiện những tình cảm thương tiếc bi ai, thương nhớ. Khóc Dương Khuê thể hiện cảm xúc nhớ tiếc của nhà thơ đối với một người bạn vừa mất.

BÀI LÀM

Thông thường, khóc một người bạn vừa mất, các nhà thơ thường làm văn tế hay làm nhiều bài thơ liên hoàn Đường luật. Chúng ta đã từng đọc Văn tế Trương Đãng Thụ của Phạm Thái hay Văn tế Phan Châu Trinh của Phan Bội Châu, mười bài thơ liên hoàn Đường luật khóc Trương Định, Điếu Phan Tòng của Nguyễn Đình Chiểu... Nhiều người khác nữa, cũng đều làm như vậy. Riêng Nguyễn Khuyến, nhà thơ Nôm kiệt xuất của dân tộc ta vào cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX thì khác. Giật mình khi hay tin bạn mất, nỗi buồn của nhà thơ bao la như mây như nước, ông chọn thể ngũ ngôn cổ phong viết bằng chữ Hán, rồi dịch ra tiếng Việt bằng thể song thất lục bát, một bài thơ trữ tình đầy xúc động mà chúng ta không ai là không biết. Đó là bài: Khóc Dường Khuê.

Viết về người bạn chí thân này của minh, Yên Đổ đã có đến bốn bài thơ chữ Hán. Đây là bài thứ tư, Vãn đồng niên Vân Đình tiến sĩ Dương thượng thư (viếng bạn đồng khoa là Vân Đình tiến sĩ Dương thượng thư). Dương Khuê vốn là bạn đồng khoa với nhà thơ tại khoa thi Hương năm 1864. Dương đỗ tiến sĩ, làm quan to, còn để lại cho đời sau nhiều bài hát nói xếp vào hàng tuyệt bút. Vừa là bạn đồng khoa vừa là người tri âm tri kỉ, nên Yên Đỗ mới có thơ khóc bạn tha thiết và đầy xúc động đến như vậy. Bài thơ phân tích gồm ba mươi tám câu, thế song thất lục bát, giọng thơ réo rắt chứa chan một tâm trạng thương tiếc xót xa vô hạn, nỗi lòng đau xót khôn nguôi của nhà thơ độ'i với người bạn thân vừa mất.

Mở đầu là hai câu thơ thể hiện một tâm trạng bàng hoàng ngơ ngác:

Bác Dương thôi đã thôi rồi,

Nước mây man mác ngậm ngùi lòng ta.

Với lối nhập đề trực khởi, nêu bật một sự thể đột ngột, bất ngờ như một tiếng than đầy xót thương cất lên thảng thốt. Nhóm từ “thôi đã thôi rồi” tuy không nói rõ điều gì cụ thể, nhưng đã thay cho khái niệm “đã mất”, “đã qua đời”, “không còn nữa”... một cách nói bình dị có tác dụng làm giảm bớt đi nỗi đau xót to lớn, nhưng giọng điệu cũng gợi được một cảm xúc đau buồn. Trong bài thơ, nói vệ cái chết của bạn, Nguyễn Khuyến còn dùng “về ngay” (Làm sao bác vội về ngay), “mải lên tiên”, “bác chẳng ở”... cũng cùng một mục đích tương tự. Nếu câu một là kể thì câu hai là tả. Nhà thơ sử dụng hai hình ảnh “nước” và “mây” là hai sự vật rất ít khi gặp nhau, nhưng “nước” dù chảy đến đâu, ở đâu cũng vẫn ôm ấp không rời bóng “mây” để chỉ một cách trỏ không gian nhưng không chia biệt tâm tình. Hình ảnh “nưởc”, mây” đi liền với các từ láy “man mác”, “ngậm ngùi” thể hiện sâu sắc một nỗi buồn mênh mông, trĩu nặng, không chỉ thâm đẫm khắp nước non, cây cỏ, thiên nhiên mà còn tỏa lan thấu tận lòng người. Từ “bác” trong câu đầu và trong cả bài thơ cho thấy lòng kính trọng và sự thân mật của nhà thơ đốì với người bạn chí thân vừa mất.

Sau cảm giác đau xót ngậm ngùi, bài thơ chuyển sang ghi lại những kỉ niệm thân thiết sâu sắc và gắn bó của một tình bạn suốt mấy chục năm trời. Nổi bật lên trong đoạn thơ này là hình ảnh của một đôi bạn thắm thiết, khắng khít với nhau khi cả hai cùng đỗ đạt, làm quan, tình bạn ấy nói theo nhà thơ là "duyên trời” tạo nên:

Nhớ từ thuở đăng khoa ngày trước,

Vẫn sớm hôm tôi bác cùng nhau;

Kính yêu từ trước đến sau,

Trong khi gặp gỡ khác đâu duyên trời.

Nhà thơ nhắc lại từng kỉ niệm của một thời “sớm hôm” cùng nhau thân thiết, thủy chung. Từ chuyến cùng đi vào kinh đô Phú Xuân qua nhiều vùng núi non vầng vẻ củâ đường vào miền Trung hiu quạnh:

Cũng có lúc chơi nơi dặm khách,

Tiếng suối nghe róc rách lưng đèo.

đến những khi cùng nhau đi hát ả đào, bên nhau cùng thưởng thức cung đàn, giọng hát:

Có khi từng gác cheo leo       

Thú vui con hát lựa chiều cầm xoang.

Hay cả những lúc đôi bạn tri âm sành điệu cùng nhau uống rượu làm thơ:

Cũng có lúc rượu ngon cùng nhắp,

Chén quỳnh tương ăm ắp bầu xuân.

Có khi bàn soạn câu văn,

Biết bao đông bích, điển phần trước sau.

Với lối liệt kê gợi nhớ hai nhóm từ ngữ “củng có lúc”, “có khi” đan chéo hau, tạo nên một âm hưởng thiết tha, quấn quít không rời, diễn tả những kỉ niệm vui buồn đẹp đẽ, sâu sắc của tình bạn thắm thiết.

Nên nhớ cả Nguyễn Khuyến lẫn Dương Khuê cùng đỗ đạt, cùng làm quan to dưới thời nhà Nguyễn. Đến khi đất nước bị bọn giặc thù xâm lược và thông trị, cách ứng xử của hai người khi ấy có khác nhau. Nguyễn Khuyến cáo bệnh từ quan về với xóm làng, sống đời dân dã bình thường, không màng miếng đỉnh chung, lương bổng của triều đình. Còn Dương Khuê vẫn tiếp tục làm quan, nhưng đôi với nhau cả hai cùng giữ một thái độ: “Kính yêu từ trước đến sau” và cảm thông nhau rất mực:

Bác già, tôi cũng già rồi

Biết thôi, thôi thế thì thôi mới là!

Trên đây là hai trong những câu thơ tiếp theo tràn đầy xúc động. Những chữ“thôi” được láy lại có dụng công nghe như một tiếng nấc nghẹn ngào.

Khi đã âm dương đôi đường cách trở, khóc bạn, nhà thơ không sao quên được hình ảnh tủi tủi mừng mừng của mình với ông bạn già thân thiết trong lần gặp sau cùng:

Muốn đi lại tuổi già thêm nhác,

Trước ba năm gặp bác một lần;

Cầm tay hỏi hết xa gần, .

Mừng rằng bác hãy tinh thần chưa can.

Đoạn thơ làm nổi bật lên hình ảnh cảm động của đôi bạn già được gặp lại nhau sau nhiều năm cách biệt. Các từ “cầm tay”, “mừng rằng” bộc lộ một lòng quý mến thương yêu một cách chân thành. “Tỉnh thần chưa can” ý nói sức khỏe vẫn tốt, tinh thần vẫn sáng suốt. Nhà thơ mừng cho bạn mà cũng là tự mừng cho mình rằng cả hai đều đã vượt qua những thử thách của thời thế và của tuổi cao sức yếu. Nhưng đâu ngờ “cầm tay” lần ấy lại là lần cuối trong đời. Điều này nhà thơ không thể nào tin được. Bởi vậy, khi nghe tin bạn mất, ông sửng sốt:

Làm sao bác vội về ngay,

Chợt nghe, tôi bỗng chân tay rụng rời.

Hình ảnh “chân tay rụng rời” đủ cho thấy nỗi đau đớn ấy sâu sắc và mạnh mẽ đến dường nào.

Trong tám câu thơ tiếp sau, nỗi đau mất bạn của nhà thơ hiện ra qua từng câu chữ dưới nhiều cung bậc khác nhau: Khi thì tái tê bủn rủn như đã nói trên, khi thì bi ai nuôi tiếc ngậm ngùi, cũng có khi lắng đọng, thấm sâu.

Trong cảm giác thiếu thốn, mất mát và trông vắng xen lẫn chút gì ray rứt băn khoăn nhà thơ trách bạn:

Sao vội vàng đã mải lên tiên

Đột ngột bạn mất, để mình lẻ loi, cô đơn; cuộc sông đối với nhà thơ lúc bấy giờ trở nên chán chường, mất ý nghĩa:

Rượu ngon không có bạn hiền,

Không mua không phải không tiền không mua.

Đây là hai câu thơ được truyền tụng nổi tiếng về tình bạn. Mười bốn chữ đã có tới năm chữ “Không”. Điều này thể hiện sự trống vắng vô cùng to lớn trong tâm hồn của nhà thơ. Nói vô cùng to lớn, vì đây là sự trống vắng của một người mất bạn tri âm tri kỉ. Mất người bạn này, ông không thiết làm thơ vì không còn ai để mình bàn bạc văn chương, không còn ai để mình tâm sự nữa:

Câu thơ nghĩ đắn đo không viết,

Viết đưa ai, ai biết mà đưa

Giường kia treo cũng hững hờ,

Đàn kia gảy củng ngẩn ngơ tiếng đàn.

Từng câu thơ trên đọng lại một nỗi niềm đau đớn nhớ bạn khôn nguôi. Những thú vui thanh lịch và tập quán của một thời vang bóng như uống rượu, gảy đàn, ngâm thơ... cộng với tấm lòng và sự tài tình của Nguyễn Khuyến đã tạo cho người thời sau những cảm xúc sâu sắc, những ấn tượng thi vị và đẹp đẽ về tình bạn thiêng liêng.

Bác chẳng ở, dẫu van chẳng ở,

Tôi tuy thương, lấy nhớ làm thương;

Tuổi già hạt lệ như sương,

Hơi đâu chuốc lẩy hai hàng chứa chan!

Bốn câu thơ cuối bài này là một tiếng nấc xót xa, một nỗi đau khôn tả, một tiếng khóc không nước mắt. Nguyên văn hai câu sau:

Lão nhân khốc vô lệ

Hà tất cưỡng nhi liên.

(Người già khóc không nước mắt

Can chi mà cố gượng cho giàn giụa ra).

Nỗi đau mất bạn như dồn cả vào lòng, như sâu lắng lại chứ không chảy ra thành dòng nước mắt. Tình cảm chân thành, nỗi tiếc thương thật sự, theo ý nhà thơ đâu chỉ cần nước mắt.

Tóm lại, Khóc Dương Khuê tuy không có những thán từ: “Hỡi ôi”!, “Than ôi”!, “Thương ôi”!, nhưng là một bài thơ khóc bạn xúc động chân thành, chứa chan nỗi buồn và niềm đau xót khôn nguôi. Bằng thể thơ song thất lục bát, ngâm khúc truyền thông, lời than khóc bạn càng trở nên tha thiết não nùng. Nó vang lên nhiều âm điệu khi thì chứa chan, khi thì thổn thức, khi lại nghẹn ngào. Giọng thơ liền mạch, lời thơ nhuần nhị tinh tế giàu sức biểu cảm đã thể hiện một nghệ thuật vừá bình dị vừa điêu luyện biết bao. Tuy từ xưa đến nay, trong văn học ta đã có không ít bài thơ nói về tình bạn, nhưng bài thơ này vẫn được xem là một viên ngọc quý, lung linh một tình bạn đẹp đẽ và xúc động vô cùng.