Soạn bài: Tuần 2 - Phân tích đề, lập dàn ý bài văn nghị luận
I - KIẾN THỨC CƠ BẢN CẦN NẮM VỮNG
1. Phân tích đề
Tìm hiểu các đề bài (theo SGK Ngữ văn 11, tập 1, trang 23) để nắm được mục đích và cách thức phân tích một đề văn nghị luận.
a) Về kiểu đề: Đề 1 thuộc dạng đề có định hướng cụ thể. Đề 2 và 3 là những "đề mở" yêu cầu người viết phải tự tìm tòi và xác định hướng triển khai.
b) Yêu cầu về nội dung:
- Đề 1: Vấn đề nghị luận là "việc chuẩn bị hành trang vào thế kỉ mới". Vấn đề được định hướng rõ trong lời nhận xét của Vũ Khoan về "cái mạnh" và "cái yếu" của con người Việt Nam.
- Đề 2: Chỉ yêu cầu bàn về một khía cạnh nội dung của bài thơ Tự tình (bài II) (đó là tâm sự của Hồ Xuân Hương). Với yêu cầu này, người viết cần cụ thể hoá được "nội dung tâm sự" của Hồ Xuân Hương trong bài thơ thành các luận điểm.
- Đề 3: Nội dung nghị luận còn để mở hơn vì trong đề bài mở chỉ có đối tượng nghị luận (bài thơ Thu điếu). Với đề này, người viết phải tự xác định được một vấn đề hẹp liên quan đến tác phẩm để triển khai.
c) Yêu cầu về hình thức:
- Đề 1 là kiểu bài văn nghị luận xã hội.
- Đề 2 và 3 là kiểu bài văn nghị luận văn học.
d) Phạm vi, giới hạn của bài viết:
- Đề 1: Phạm vi của bài viết xoay quanh việc "chuẩn bị hành trang vào thế kỉ mới". Dẫn chứng, tư liệu là những hiểu biết trong cuộc sống.
- Đề 2: Giới hạn và phạm vi tư liệu của bài viết là tâm sự của Xuân Hương trong bài thơ Tự tình (bài II). Tất nhiên để giải quyết vấn đề cũng không hạn chế sử dụng những hiểu biết về cuộc đời, nhất là những truân chuyên về chuyện duyên tình của nhà thơ.
- Đề 3: Giới hạn và phạm vi tư liệu của bài viết là các vấn đề thuộc về nội dung và nghệ thuật của bài thơ Thu điếu.
d) Như vậy, phân tích đề là công việc trước tiên trong quá trình viết một bài văn nghị luận. Khi phân tích đề cần đọc kĩ đề bài, chú ý những từ ngữ then chốt để xác định yêu cầu về nội dung, về hình thức và phạm vi tư liệu cần sử dụng.
2. Lập dàn ý
Lập dàn ý là quá trình tìm và lựa chọn ý cho bài viết, sắp xếp các ý theo một bố cục, trình tự nhất định tạo điều kiện thuận lợi cho việc trình bày và tiếp thu văn bản. Việc lập dàn ý giúp người viết loại trừ được những thông tin không cần thiết cũng như không bỏ sót những ý quan trọng. Quá trình lập dàn ý bao gồm: xác lập các ý lớn, ý nhỏ, sắp xếp các ý theo một trình tự lô gích, chặt chẽ. Cần lưu ý sử dụng các kí hiệu khác nhau đặt trước các đề mục để biểu thị các phần, các ý trong dàn bài.
II - HƯỚNG DẪN LUYỆN TẬP
1. Phân tích đề và lập dàn ý cho đề bài sau:
Cảm nghĩ của anh (chị) về giá trị hiện thực sâu sắc của đoạn trích Vào phủ chúa Trịnh (trích Thượng kinh kí sự của Lê Hữu Trác).
Gợi ý:
a) Phân tích đề
- Đề bài thuộc dạng đề định hướng rõ về nội dung và thao tác nghị luận.
- Yêu cầu về nội dung: Giá trị hiện thực sâu sắc của đoạn trích Vào phủ chúa Trịnh.
Yêu cầu về hình thức: Đây là để bài thuộc kiểu bài nghị luận văn học (phát biểu cảm nghĩ về giá trị hiện thực của văn bản). Dẫn chứng chủ yếu lấy trong đoạn trích Vào phủ chúa Trịnh.
b) Lập dàn ý
Các ý cần trình bày là:
- Bức tranh hiện thực sinh động về cuộc sống xa hoa nơi phủ chúa:
+ Quang cảnh nơi phú chúa hiện lên cực kì xa hoa, tráng lệ và không kém phần thâm nghiêm. Cảnh nói lên uy quyền tột bậc của nhà chúa.
+ Cùng với sự xa hoa trong quang cảnh là cung cách sinh hoạt đầy kiểu cách.
- Từ bức tranh này, ta nhận thấy thái độ phê phán nhẹ nhàng mà thấm thía của tác giả, đồng thời dự cảm được sự suy tàn của giai cấp thống trị Lê - Trịnh thế kỉ XVIII đang tới gần.
2. Phân tích đề và lập dàn ý cho đề bài sau:
Tài năng sử dụng ngôn ngữ dân tộc của nữ sĩ Hồ Xuân Hương qua hai bài thơ Nôm: Bánh trôi nước và Tự tình (bài II).
Gợi ý:
a) Phân tích đề
- Đề bài này thuộc dạng đề định hướng rõ về nội dung và thao tác nghị luận.
- Yêu cầu về nội dung: Ngôn ngữ dân tộc trong hai bài thơ Bánh trôi nước và Tự tình (bài II) của Hồ Xuân Hương.
- Yêu cầu về hình thức: Phạm vi dẫn chứng là những từ ngữ giản dị, thuần Việt, những câu thơ sáng tạo từ kho tàng thành ngữ, ca dao trong hai bài thơ. Thao tác nghị luận là phân tích, cảm nghĩ, khái quát.
b) Lập dàn ý
Các ý cần trình bày là:
- Ngôn ngữ dân tộc trong hai bài thơ Bánh trôi nước và Tự tình (bài II) được thể hiện một cách tự nhiên, linh hoạt, hài hoà trong:
+ Việc nâng cao một bước khả năng biểu đạt của chữ Nôm trong sáng tạo văn học.
+ Sử dụng nhiều từ ngữ thuần Việt.
+ Vận dụng kho tàng thành ngữ, tục ngữ, ca dao,...
- Cảm nghĩ: Sự sáng tạo táo bạo góp phần khẳng định vị thế rất đáng trân trọng của Hồ Xuân Hương trong làng thơ Nôm nói riêng và trong văn học trung đại nói chung. Phải chăng chính bởi vậy mà Xuân Diệu đã mệnh danh thi sĩ là Bà Chúa thơ Nôm.