Soạn bài: Những câu hát than thân

I - KIẾN THỨC CƠ BẢN CẦN NẮM VỮNG

Những câu hát than thân là các bài ca dao nói về nỗi khổ của người lao động thời xưa.

Trong những bài ca dao này, người ta thường dùng các sự vật, con vật gần gũi, nhỏ bé, đáng thương làm hình ảnh biểu tượng, ẩn dụ, so sánh để diễn tả tâm trạng, thân phận con người. Ngoài ý nghĩa "than thân", đồng cảm với cuộc sông đau khổ, đắng cay của người lao động, những câu hát này còn có ý nghĩa phản kháng, tố cáo xã hội phong kiến.

II - HƯỚNG DẪN ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN

1. Em có thể mượn các cuốn sách về ca dao, dân ca. Từ đó tìm và ghi ra những bài ca dao có nói đến con cò. (Chú ý là những bài ca này phải nói đến cuộc đời, thân phận của con người. Cũng có một số bài có nói đến con cò, nhưng có nội dung khác.)

Người xưa hay mượn con cò để nói về cuộc đời và thân phận của mình vì con cò gần gũi với họ hằng ngày trên đồng ruộng. Mặt khác đó là con vật hiền lành, nhỏ bé, chịu khó lặn lội kiếm ăn. Những phẩm chất đó gần gũi với phẩm chất và thân phận của người nông dân.

2. Trong bài 1, cuộc đời lận đận, vất vả của con cò được diễn tả bằng hình ảnh đối lập: một mình lận đận giữa nước non, hình ảnh lên thác xuốhg ghềnh, vượt qua những nơi khó khăn, nguy hiểm. Bản thân cò thì lận đận, gầy mòn. Việc vất vả đó kéo dài: bấy nay chứ không phải ngày một ngày hai. Những hình ảnh đối lập, những nơi nguy hiểm, những ao, thác, ghềnh, bể cho thây con cò đã phải trải nhiều nơi chốn, nhiều cảnh huống, chỉ một mình nó thui thủi, vất vả đến mức gầy mòn. Cuộc đời lận đận được diễn tả khá sinh động, ấn tượng.

Ngoài nội dung than thân, bài ca còn có nội dung tố cáo xã hội phong kiến bất công. Xã hội đó đã làm nên chuyện bể đầy, ao cạn làm cho thân cò thêm lận đận, thêm gầy mòn.Câu hỏi tu từ đã gián tiếp tố cáo xã hội phong kiến bât công đó.

3. Cụm từ thương thay là tiếng than biểu hiện sự đồng cảm, thương xót. Trong bài này, thương thay được lặp lại 4 lần. Ý nghĩa sự lặp lại là:

- Mỗi lần là một lần thương một con vật, một cảnh ngộ. Bốn lần thương thay, bốn con vật, bốn cảnh ngộ khác nhau, nhưng lại cùng chung với thân phận người lao động.

- Sự lặp lại tô đậm nỗi thương cảm, xót xa cho cuộc sống khổ sở nhiều bề của người lao động.

- Sự lặp lại có ý nghĩa kết nối và mở ra những nỗi thương khác nhau, làm cho bài ca phát triển.

4. Những nỗi thương thân của người lao động thể hiện qua các hình ảnh ẩn dụ trong bài 2.

- Thương con tằm là thương cho thân phận bị bòn rút sức lực cho kẻ khác.

- Thương lũ kiến li ti là thương cho thân phận bé nhỏ suốt đời phải làm lụng, kiếm miếng ăn.

- Thương cho con hạc là thương cho cuộc đời phiêu bạt, khôn khó, mỏi mệt không có tương lai (biết ngày nào thôi).

- Thương cho con cuốc là thương thân phận thấp bé, dù có than thở đến kiệt sức thì cũng không có người động lòng, thương xót.

Bốn con vật, bốn nỗi khổ, bốn cảnh ngộ đáng thương khác nhau làm nên nỗi khổ nhiều bề của thân phận người lao động.

5. Những bài ca dao mở đầu bằng Thân em :

- Thân em như hạc đầu đình

Muốn bay chẳng cất nổi mình mà bay.

- Thân em như giếng giữa đảng

Kẻ thanh rửa mặt, kẻ phàm rửa chân.

- Thân em như tâm lụa đào

Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai...

Những bài đó thường nói về thân phận của người phụ nữ trong xã hội cũ. Họ bị phụ thuộc, không có quyền tự chủ, bị đốì xử không công bằng.

Nghệ thuật những bài này giống nhau ở chỗ có từ "Thân em" mở đầu. Sau đó là từ so sánh. Sau nữa là những hĩnh ảnh được so sánh: hạt mưa, tấm lụa, con hạc, cải giếng,... Mỗi hình ảnh so sánh là một biểu tượng gợi nên thân phận của người phụ nữ.

6. Hình ảnh so sánh đăc biệt ở chỗ:

- Trái bần, tên của loại quả đồng âm với từ bần có nghĩa là nghèo khó.

- Hình ảnh trái bần lại bị trôi nổi. Không những thế, bị gió dập, sóng dồi. Sự vùi dập của gió, của sóng làm cho trái bần đã trôi nổi lại càng trôi nổi. Nó chỉ mong được dạt, được "tấp" vào đâu đó nhưng nào có được.

Qua đó ta thấy cuộc đời người phụ nữ trong xã hội cũ nghèo khó, trôi nổi, chịu bao sóng gió của cuộc đời. Xã hội cũ lúc nào cũng chỉ muôn nhấn chìm họ.

III - HƯỚNG DẪN LUYỆN TẬP

Trong ba bài ca dao :

Những điểm chung về nội dung: cả ba bài đều nói về cuộc đời, thân phận con người trong xã hội cũ. Đều có ý nghĩa than thân và ý nghĩa phản kháng.

Những điểm chung về nghệ thuật: Đều sử dụng hình thức thơ lục bát. Đều sử dụng hình ảnh so sánh quen thuộc mang tính truyền thống để diễn tả. Đều có câu hỏi tu từ và những từ ngữ quen thuộc: thương thay, thân em...

Viết bình luận