Soạn bài: Bài 27 - Bến quê (trích)

I. ĐÔI NÉT VỀ TÁC GIẢ, TÁC PHẨM

Nguyễn Minh Châu (1930 - 1989) quê ở làng Quỳnh Hải, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An. Ông gia nhập quân đội từ năm 1950 và năm 1954 ông bắt đầu viết truyện ngắn. Một số truyện ngắn đầu tay đó sau này được tập hợp trong tập Những vùng trời khác nhau (1970). Các tiểu thuyết Cửa sông (1967), Dấu chân người lính (1972) đã khẳng định tài năng của ông và được đông đảo người đọc yêu mến.

Tiếp tục gắn bó với cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước ở Trị Thiên, Nguyễn Minh Châu đã thành công trong nhiều tiểu thuyết khác: Miền cháy (1977), Lửa từ những ngôi nhà (1977), Những người trong rừng ra (1982).

Từ đầu những năm 80, Nguyễn Minh Châu là một trong những nhà văn đi tiên phong trong công cuộc đổi mới văn học.

Hai tập truyện Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành (1983), Bên quê (1985), và Phiên chợ Giát, cỏ lau (những tác phẩm được in sau khi nhà văn qua đời) là minh chứng của sự tìm tòi đổi mơi về tư tưởng và nghệ thuật.

Ông mất ngày 23/1/1989.

Nguyễn Minh Châu được Nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật năm 2000.

Truyện ngắn Bến quê in trong tập truyện Bến quê xuất bản năm 1985. Truyện ngắn này tập trung vào một tình huống khá đặc biệt. Đó là cảnh ngộ éo le, ngặt nghèo của nhân vật Nhĩ trong những ngày cuối đời mình. Ngòi bút của Nguyễn Minh Châu ở đây đã hướng vào đời sống thế sự nhân sinh thường nhật với những chi tiết nhỏ nhặt đời thường để khám phá phát hiện ra chiều sâu của cuộc sống với bao quy luật và nghịch lí, vượt ra khỏi giới hạn chật hẹp của những cách nhìn, cách nghĩ trước đây của cả xã hội và của chính nhà văn.

II. GỢI Ý ĐỌC HIỂU

1. Nhân vật Nhĩ trong truyện ngắn này ở vào một cảnh ngộ éo le, ngặt nghèo trong những ngày cuổì đời mình. Là một người từng đi khắp cả mọi nơi trên Trái Đất có thể nói là không thiếu một xó xỉnh nào, thế mà về cuối đời, Nhĩ lại bị buộc chặt vào giường bệnh bởi một căn bệnh quái ác khiến anh gần như bị liệt toàn thân và sự sóng của anh đã gần như cạn kiệt. Anh không thế nào tự mình dịch chuyến được dù chỉ là nhích nửa người trên giường bệnh. Cũng chính lúc này đây, Nhĩ mới phát hiện ra cái bãi bồi màu mỡ ngay bên kia sông, nơi bến quê thân thuộc đó, một vẻ đẹp bình dị mà hết sức quyến rũ.

Xây dựng tình huống ấy, Nguyễn Minh Châu nhằm phát hiện những quy luật của đời sống và chiêm nghiệm triết lí về cuộc đời con người. Theo đó, cuộc sống và số phận con người chứa đầy những điều bất thường, những nghịch lí, ngẫu nhiên... tất cả vượt ra ngoài những dự định, và ước muốn, cả những hiểu biết và toan tính cùa con người.

Qua những suy ngẫm của nhân vật Nhĩ, tác giả còn muốn mang đến cho người đọc một nội dung triết lí nữa, mang tính tổng kết những trải nghiệm của cả đời người: “con người ta trên đường đời tliật. khó tránh được những cái điều vòng vèo hoặc chùng chình" và sự giàu có lẫn mọi vẻ đẹp rất gần gũi như cái bãi bồi bên kia sông hay người vợ tảo tần, giàu tình yêu và đức hi sinh thì phải đến lúc này khi sắp giã biệt cuộc đời, Nhĩ mới cảm nhận, thấm thìa được.

2. Trong những ngày cuối cùng của cuộc đời mình, ở cảnh ngộ bị buộc chặt vào giường bệnh, giữa một buổi sáng đầu thu, Nhĩ đã cảm nhận được vẻ đẹp của thiên nhiên được nhìn từ khung cửa sổ căn phòng của mình. Đó là một vẻ đẹp mà trước đây, dù có điều kiện đi khắp thế giới, anh đã không thể nhận thây được.

Trước mắt anh là một không gian có chiều sâu, rộng từ những bông bằng lăng ngay phía ngoài cửa sổ đến con sông Hồng với màu đỏ nhạt lúc đã vào thu, vòm trời và bãi bồi bên kia sông. vẻ đẹp đó chỉ có thể cảm nhận được bằng những cảm xúc tinh tế: những bông hoa bằng lăng cuối cùng còn sót lại trở nên đậm sắc hơn, con sông Hồng một màu đỏ nhạt, mặt sông như rộng thêm ra. Vòm trời cũng như cao hơn. Những tia nắng sớm đang từ từ di chuyển tử mặt trời lên những khoảng bờ bãi bên kia sông Hồng lúc này đang phô ra trước khuôn cửa sổ của gian gác nhà Nhĩ một thứ màu vàng đan xen với màu xanh non - những màu sắc thân thuộc quá, như da thịt, hơi thở của đất màu mờ. Những cảnh sắc đó vốn quen thuộc gần gũi, nhưng giờ đây lại như rất mới mẻ với Nhĩ, như thể lần đầu tiên anh mới được gặp.

Nhĩ khao khát được đặt chân lên bãi bồi bên kia sông. Đó là một khao khát vô vọng vì lúc này đây anh sắp phải giã biệt cuộc đời. Điều ước muốn ấy của anh cũng chính là sự tỉnh thức về những giá trị vững bền bình thường và sâu xa của cuộc sống. Những giá trị đó lúc còn trẻ, thường bị người ta bỏ qua hay quên lãng khi những ham muốn xa vời đang lôi kéo mình.

Ở đây với Nhĩ, sự tỉnh thức này còn xen lẫn cả với niềm ân hận và nỗi xót xa: “Họa chăng chí có anh đã từng trải đã từng in gót chân khắp mọi chăn trời xa lạ mới nhìn thấy hết sự giàu có lẫn mọi vẻ đẹp của một cái bãi bồi sông Hồng ngay bờ bên kia”.

3. Có thể nói ngòi bút miêu tả tâm lí của Nguyễn Minh Châu ở thiên truyện này rất tinh tế và thâm đượm tinh thần nhân đạo. Trước hết, điều này thể hiện ở việc lựa chọn và xử lí tình huông truyện. Tác giả đặt Nhĩ, nhân vật của mình vào một hoàn cảnh đặc biệt ngặt nghèo, giáp ranh giữa sự sông và cái chết. Trong văn học xưa nay, đã có không ít tác phẩm khai thác tình huống như thế. Nhưng thường thì các nhà văn khác dừng tình huống này để nói về khát vọng sống, ngợi ca sức sống mãnh liệt của con người hay biểu dương lòng nhân ái, sự hi sinh cao thượng (ví dụ như truyện Tình yêu cuộc sống của Giắc Lân-đơn, Chiếc lá cuối cùng của 0 Hen-ri). Còn ở truyện này, Nguyễn Minh Châu không khai thác tình huống truyện theo hướng đó mà nhằm qua đây chiêm nghiệm một triết lí về đời người.

Nhân vật Nhĩ trong truyện này, tuy là một nhân vật tư tưởng, nhưng dưới ngòi bút của nhà văn, anh đã hiện lên thật cụ thể, chân thực và sinh động. Nhĩ không bị biến thành cái loa phát ngôn cho tác giả. Trái lại, đời sống nội tâm của anh, diễn biến tâm trạng của anh dưới sự tác động của hoàn cảnh ngặt nghèo đã nói được nhà văn miêu tả thật tinh tế và hợp lí.

4. Ở đoạn kết truyện, tác giả đã tập trung miêu tả chân dung và cử chỉ của nhân vật Nhĩ với vẻ rất khác thường, cũng có thể nói là kì quặc: “Anh đang cố thu nhặt hết mọi chút sức lực cuối cùng còn sót lại để đu mình nhô người ra ngoài, giơ một cánh tay gầy guộc ra phía ngoài cửa sổ khoát khoát y như dang khẩn thiết ra hiệu cho một người nào đó”.

Hành động này của Nhĩ có thể được hiểu là anh đang rất nôn nóng thúc giục cậu con trai của mình hãy nhanh chóng lên kẻo lỡ chuyến đò duy nhất trong ngày.

Nhưng cũng có thể hiếu một cách khái quát hơn. Đây là ý muôn thức tỉnh mọi người về những cái vòng vèo, chùng chỉnh để nhắn tới những giá trị đích thực vốn rất giản dị, gần gũi và bền vững.

5. Trong truyện ngắn này, nhiều hình ảnh, chi tiết mang tính biểu tượng nghĩa là mang hai lớp nghĩa: nghĩa thực và nghĩa biểu tượng.

- Hình ảnh bãi bồi bên kia sông ngoài ý nghĩa thực như chúng ta đã biết còn là vẻ đẹp của đời sống trong những cái thực bình dị, gần gũi, thân thuộc như một bãi bồi, một bến quê nói rộng ra là quê hương xứ sở.

- Những bông hoa bằng lăng cuối mùa màu sắc như đậm hơn, tiếng những tảng đất lở ở bờ sông bên này đổ ụp vào trong giấc ngủ của Nhĩ lúc gần sáng là hai chi tiết gợi ra cho biết sự sôììg của Nhĩ đã ở vào những ngày sau cuối.

- Đứa con trai của Nhĩ sa vào một đám chơi phá cờ thế trên là đường gợi ra điều mà Nhĩ gọi là sự vòng vèo, chùng chình trong đời sống con người.

- Hành động và cử chỉ của Nhĩ ở cuối truyện cũng mang ý nghĩa biểu tượng như đã phân tích ở câu trên.

6. Truyện ngắn này chứa đựng những suy nghĩ, trải nghiệm của nhà văn về con người và cuộc đời. Đoạn văn thể hiện tập trung chủ đề của truyện là đoạn văn diễn tả những suy nghĩ của Nhĩ khi thấy đứa con ham chơi quên cả việc bố nhờ: “Không khéo rồi thằng con trai lại trễ mất chuyến đò trong ngày, Nhĩ nghĩ một cách buồn bã, con người ta trên đường đời thật khó tránh được những cái diều vòng vèo hoặc chùng chỉnh, vả lại nó đã thấy có cái gỉ đáng hấp dẫn ở bên kia sông đâu? Họa chăng chỉ có anh đã tùng trải, đã từng in gót chân khắp mọi chân trời xa lạ mới nhìn thấy hết sự giàu có lẫn mọi vẻ đẹp của một cái bãi bồi sông Hồng ngay bờ bên kia, cả trong những nét tiêu sơ, và cái diều riêng anh khám phá thấy giống như một niềm say mê pha lẫn với nỗi ân hận đau đời, lời lẽ không bao giờ giải thích hết".

Nêu cảm nghĩ của em về đoạn văn trên.

Học sinh tự nêu.