Soạn bài: Tuần 4 - Đọc thêm: Mấy ý nghĩ về thơ (trích)

I. KIẾN THỨC CƠ BẢN CẦN NẮM VỮNG

1. Nguyễn Đình Thi (1924 - 2003) quê gốc ở làng Vũ Thạch (nay là phố Bà Triệu), Hà Nội, sinh ra và sống những năm ấu thơ ở Lào. Năm 1931 ông theo gia đình về nước. Nguyễn Đình Thi tham gia phong trào yêu nước từ năm 1941. Tháng 8 năm 1945, Nguyễn Đình Thi được cử vào Uỷ ban Giải phóng dân tộc Việt Nam. Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, ông lãnh đạo Hội Văn hoá cứu quốc, tham gia Ban thường trực Quốc hội. Thời kì kháng chiến chống thực dân Pháp, ông lên Việt Bắc, tham gia Ban Chấp hành Hội Văn nghệ Việt Nam. Ông từng là Tổng thư kí Hội Văn nghệ và Hội Nhà văn Việt Nam trong nhiều khoá, cũng từng đảm nhiệm cương vị Chủ tịch Uỷ ban Toàn quốc Liên hiệp các Hội Văn học - Nghệ thuật Việt Nam. Nguyễn Đình Thi được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật năm 1996.

Nguyễn Đình Thi là một nghệ sĩ đa tài, có thành tựu trên nhiều lĩnh vực: âm nhạc, thơ, tiểu thuyết, kịch, tiểu luận, phê bình,... Các tác phẩm chính của ông, về thơ có: Người chiến sĩ (1956), Bài thơ Hắc Hải (1958), Dòng sông trong xanh (1974), Tia nắng (1983), Trong cát bụi (1992), Sóng reo (2001); về tiểu thuyết có: Xung kích (1951), Vỡ bờ (tập I - 1962, tập II - 1970); về kịch có: Con nai đen (1961), Rừng trúc (1978), Nguyễn Trãi ở Đông Quan (1979); về tiểu luận - phê bình có: Mấy vấn đề văn học (1956), Công việc của người viết tiểu thuyết (1964).

2. Tiểu luận Mấy ý nghĩ về thơ được viết từ năm 1949, về sau được đưa vào tập Mấy vấn đề văn học (1956).

II. HƯỚNG DẪN ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN

1. Nguyễn Đình Thi lí giải đặc trưng cơ bản nhất của thơ là biểu hiện tâm hồn con người.

Nguyễn Đình Thi mở đầu bài tiểu luận của mình bằng cách nêu ra rồi bác bỏ một số quan niệm có phần phiến diện về thơ rồi ông nhập đề bằng một câu nghi vấn mang hàm ý khẳng định: "Đầu mối của thơ có lẽ ta đi tìm bên trong tâm hồn con người chăng?". Từ luận đề ấy, Nguyễn Đình Thi đã đưa ra những lí lẽ và dẫn chứng rồi phân tích sâu sắc đặc trưng cơ bản nhất của thơ là biểu hiện tâm hồn con người. Theo ông, khởi đầu một bài thơ, người viết trước hết phải có "rung động thơ", sau đó mới "làm thơ". Rung động thơ có được khi tâm hồn chúng ta "ra khỏi trạng thái bình thường", tâm hồn ta va chạm với thế giới bên ngoài, xúc cảm trước thiên nhiên, con người, sự việc mà bật lên những ý tình mới mẻ. Còn làm thơ là "dùng lời và những dấu hiệu thay cho lời nói, tức là chữ" để thể hiện những rung động kia của tâm hồn. Làm thơ không chỉ đơn thuần là ghi lại cảm xúc mà những lời, những chữ ấy phải có sức mạnh truyền cảm tới người đọc thơ, phải khiến "mọi sợi dây của tâm hồn rung lên vì chạm thấy những hình ảnh, những ý nghĩ, những mong muốn, những tình cảm mà lời và chữ của bài thơ kéo theo đằng sau như vùng sáng xung quanh ngọn lửa". Như thế, làm thơ dẫu có thể được mô hình hoá nhưng đó rõ ràng là một hoạt động không thể chỉ dùng lí trí để hoàn thành được. Thơ trước hết phải là sản phẩm của những rung động tâm hồn.

2. Quan điểm của Nguyễn Đình Thi về những yếu tố đặc trưng khác của thơ: hình ảnh, tư tưởng, cảm xúc, cái thực,...

Sau khi cắt nghĩa "đầu mối của thơ", những yếu tố đặc trưng khác của thơ: hình ảnh, tư tưởng, cảm xúc, cái thực,... cũng được Nguyễn Đình Thi đề cập và lí giải một cách thấu đáo. Theo tác giả, thơ hướng tới việc biểu hiện tâm hồn con người, vì thế hình ảnh của thơ phải là những hình ảnh thực đã được "trải nghiệm", nghĩa là hình ảnh "nảy lên trong tâm hồn khi ta sống trong một cảnh huống hoặc trạng thái nào đấy". Như thế, hình ảnh của thơ dù là hình ảnh về sự vật thì cũng không đơn thuần chỉ cốt ghi lại cái vẻ bề ngoài mà "đã bao hàm một nhận thức, một thái độ tình cảm hoặc suy nghĩ".

Về tư tưởng, những rung động, những cảm xúc trong thơ bao giờ cũng gắn liền với suy nghĩ nên thơ phải có tư tưởng, có ý thức. Nhưng tư tưởng trong thơ không phải chỉ là những bài học, những lí thuyết, những trải nghiệm,... được viết ra một cách dễ dàng, tư tưởng trong thơ là tư tưởng - cảm xúc, nghĩa là nó được dệt nên từ những hình ảnh, những rung động của tâm hồn. Trong thơ, "tư tưởng tình tự, quấn quýt với hình ảnh như hồn với xác để tạo ra cái biết toàn thể, biết bằng tất cả tâm hồn, không phải chỉ biết bằng ý niệm, bằng ý thức".

Chú trọng những rung động của tâm hồn, cảm xúc, tình cảm được xem là yếu tố quan trọng bậc nhất mà thơ hướng tới. Cảm xúc nảy sinh từ sự giao thoa giữa tâm hồn người nghệ sĩ với cuộc sống. Nó là yếu tố quyết định sự hình thành nên những câu thơ đích thực.

Cái thực trong thơ, theo tác giả là "những hình ảnh sống, những hình ảnh có sức lôi cuốn và thuyết phục người đọc". Nhờ những hình ảnh ấy mà ý nghĩ hay tình cảm của người làm thơ mới "truyền cảm sâu sắc được cho người khác".

Như thế, hình ảnh, tư tưởng hay cái thực,... của thơ theo Nguyễn Đình Thi cũng đều có cái gốc là cảm xúc trong tâm hồn con người.

3. Quan niệm của Nguyễn Đình Thi về ngôn ngữ thơ và về thơ tự do, thơ không vần.

Khác với ngôn ngữ trong các tác phẩm truyện, kí chủ yếu sử dụng ngôn ngữ tự sự, kể chuyện; ngôn ngữ trong các tác phẩm kịch chủ yếu là ngôn ngữ đối thoại; ngôn ngữ thơ giàu cảm xúc nhờ nhịp điệu và nhạc điệu trong mỗi câu thơ. Nhịp điệu trong thơ không chỉ là cách ngắt câu, ngắt đoạn; là tiếng bằng, tiếng trắc; là thanh bổng, thanh trầm mà còn là "một thứ nhịp điệu bên trong, một thứ nhịp điệu của hình ảnh, tình ý, nói chung là của tâm hồn".

Đề cao tính nhạc của thơ, Nguyễn Đình Thi quan niệm "không có vấn đề thơ tự do, thơ có vần và thơ không có vần" mà chỉ có "thơ thực và thơ giả, thơ hay và thơ không hay, thơ và không thơ". Thời đại mới, tư tưởng, tình cảm mới, nội dung mới đòi hỏi một hình thức mới, điều quan trọng là dùng thơ tự do, thơ không vần, hay "dùng bất cứ hình thức nào, miễn là thơ diễn tả được đúng tâm hồn con người".

4. Nghệ thuật lập luận tài hoa của Nguyễn Đình Thi trong đoạn trích.

Nguyễn Đình Thi đã trình bày những quan niệm tinh tế, sâu sắc về thơ. Với cách đặt vấn đề độc đáo, bố cục rõ ràng, mạch lạc, cách cảm thụ tinh tế, ngôn từ uyển chuyển, ông đã chỉ ra được những đặc trưng cơ bản của thơ. Nghệ thuật lập luận chặt chẽ, thuyết phục với các dẫn chứng tiêu biểu, xác đáng, cách sử dụng từ ngữ, hình ảnh sinh động,... đã giúp người đọc tiếp cận vấn đề một cách dễ dàng.

Quan niệm về thơ của Nguyễn Đình Thi ngày nay vẫn còn nguyên giá trị của nó. Vì bản chất của thơ muôn đời vẫn là tiếng nói hồn nhiên, chân thực của xúc cảm, của lòng người, vẫn là những đồng cảm mãnh liệt và phổ biến. Nguyễn Đình Thi đã chỉ ra được những đặc trưng quan trọng, vĩnh hằng, bản chất của thơ. Bởi vậy, cho dù những hình thức biểu hiện, những phạm vi, đề tài,... của thơ có được sáng tạo, mở rộng đến đâu thì thơ ca cũng không nằm ngoài những quy luật đó.

Viết bình luận