Soạn bài: Nhớ rừng

I - KIẾN THỨC CƠ BẢN CẦN NẮM VỮNG

1. Thế Lữ (1907 -1989), tên khai sinh là Nguyễn Thứ Lễ, sinh tại ấp Thái Hà, Hà Nội. Quê quán : làng Phù Đổng, huyện Tiên Du (nay là Tiên Sơn), tỉnh Bắc Ninh.

Thuở nhỏ, Thế Lữ học ở Hải Phòng. Năm 1929, học xong bậc Thành chung, ông vào học Trường Cao đẳng Mĩ thuật Đông Dương, sau đó một năm (1930), ông bỏ học. Năm 1932, Thế Lữ bắt đầu tham gia Tự lực văn đoàn và là một trong những cây bút chủ lực của báo Phong hóa, Ngày nay. Năm 1937, ông bắt đầu hoạt động sân khấu, làm diễn viên, đạo diễn, lưu diễn tại các tỉnh miền Trung,... và có hoài bão xây dựng nền sân khấu dân tộc. Cách mạng tháng Tám, ông hào hứng chào đón cách mạng, và lên Việt Bắc tham gia kháng chiến.

Tác phẩm đã xuất bản : Mấy vần thơ (thơ, 1935); Vàng và máu (truyện, 1934); Bên đường Thiên lôi (truyện, 1936) ; Lê Phong phóng viên (truyện, 1937) ; Mai Hương và Lê Phong (truyện, 1937); Đòn hẹn (truyện, 1939); Gói thuốc lá (truyện, 1940) ; Gió trăng ngàn (truyện, 1941); Trại Bồ Tùng Linh (truyện, 1941) ; Dương Quý Phi (truyện, 1942) ; Thoa (truyện, 1942) ; Truyện tình của anh Mai (truyện vừa, 1953); Tay đại bợm (truyện vừa, 1953). Ngoài ra Thế Lữ viết nhiều kịch bản : Cụ Đạo sư ông (kịch, 1946) ; Đoàn biệt động (1947) ; Đợi chờ (1949) ; Tin chiến thắng Nghĩa Lộ (1952) ; Thế Lữ cũng là dịch giả của nhiều vở kịch của Sếch-xpia, Gớt, Sin-le và Pô-gô-đin,...

2. Nhớ rừng là một trong những bài thơ tiêu biểu nhất của Thế Lữ và là tác phẩm góp phần mở đường cho sự thắng lợi của phong trào Thơ mới.

Mượn lời con hổ bị nhốt ở vườn bách thú, nhà thơ đã diễn tả sâu sắc nỗi chán ghét thực tại tầm thường, tù túng và niềm khao khát tự do mãnh liệt bằng những vần thơ tràn đầy cảm xúc lãng mạn. Bài thơ đã khơi gợi lòng yêu nước thầm kín của người dân mất nước thuở ấy.

II - HƯỚNG DẪN ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN

1. Bài thơ được chia làm 5 đoạn. Nội dung của đoạn 1 và đoạn 4 nói lên niềm uất hận của con hổ khi bị làm một thứ đồ chơi ngang với lũ gấu dở hơi, và cảnh tầm thường, tù túng, nhân tạo ở vườn bách thú. Đoạn 2 và đoạn 3 hồi tưởng cảnh tượng tư do, phóng khoáng nơi rừng núi thời oanh liệt. Đoạn 5 là hoài niệm nơi rừng núi xưa kia bằng giaasc mộng ngàn.

2. a) Cảnh tượng ở vườn bách thú là cảnh tù túng. Đoạn 1 thể hiện tâm trạng chán ngán, căm hờn, uất ức của con hổ. Tuy bị nhốt trong cũi sắt, tuy bị biến thành một thứ đồ chơi lạ mắt, bị xếp cùng với bọn gấu dở hơi, cặp báo vô tư lự, nhưng chúa sơn lâm vẫn khinh lũ người ngạo mạn, ngẩn ngơ. Nó căm hờn sự tù túng, nó khinh ghét những kẻ tầm thường. Nó vượt khỏi sự tù hãm bằng trí tưởng tượng, sống mãi trong tình thương nỗi nhớ rừng núi đại ngàn.

Đoạn 4 : Vườn bách thú dưới con mắt của nó thật đáng chán, đáng khinh, cảnh là cảnh nhân tạo, tầm thường, giả dối. Tất cả vừa thấp kém, vừa hiền lành, vừa học đòi. Và điều quan trọng là không đời nào thay đổi.

Cảnh vườn bách thú tầm thường, giả dối, không thay đổi và tù túng đó gợi lên không khí xã hội đương thời. Thái độ ngao ngán, chán ghét cao độ với cảnh vườn bách thú cũng là thái độ của nhiều người, nhất là thanh niên thời đó với xã hội.

Đốì lập với cảnh vườn bách thú là cảnh rừng nơi con hổ ngự trị ngày xưa. Đoạn 2 miêu tả cảnh rừng núi đại ngàn, cái gì cũng lớn lao, cao cả, phi thường : bóng cả, cây già, gió gào ngàn, nguồn hét núi. Giữa nơi hoang vu, cao cả, âm u, chúa sơn lâm hiện ra đầy oai phong, lẫm liệt:

Với khi thét khúc trường ca dữ dội,

Ta bước chân lên, dõng dạc, đường hoàng,

Lượn tấm thân như sóng cuộn nhịp nhàng,

Vờn bóng âm thầm, lá gai, cỏ sắc.

Những câu thơ này đã diễn tả tinh tế vẻ đẹp vừa dũng mãnh, uy nghi, vừa mềm mại, uyển chuyển của chúa sơn lâm.

Nhũng câu thơ của đoạn 3 đã miêu tả 4 cảnh đẹp của núi rừng và nổi bật trên cảnh vừa lộng lẫy, dữ dội, vừa hùng tráng, thơ mộng là hình ảnh con hổ - chúa tể, như một vị đế vương đầy quyền uy, đầy tham vọng. Nó uống ánh trăng tan, nó nghe chim ca, nó ngắm giang san, nó muốn chiếm lấy bí mật của vũ trụ. Đúng là một thời oanh liệt, thời huy hoàng.

b) Việc sử dụng từ ngữ, hình ảnh, giọng điệu trong đoạn 2 và 3 rất đặc biệt. Đoạn 2 gồm một loạt những từ ngữ chỉ sự cao cả, lớn lao, hoành tráng của núi rừng : bóng cả, cây già, gào, hét, thét. Trong khi đó, hình ảnh con hổ lượn tấm thân thì khoan thai, chậm rãi, được so sánh với sóng cuộn nhịp nhàng. Sức mạnh tuyệt đối của con hổ được diễn tả không phải bằng tiếng gầm, mà là bằng ánh mắt dữ dội :

Trong hang tối mắt thần khi đã quắc,

Là khiến cho mọi vật đều im hơi.

Sang đoạn 3, hàng loạt những điệp ngữ như một sự nuối tiếc, hoài niệm : nào đâu những, đâu những, đâu những, đâu những... Sau mỗi câu thơ có điệp ngữ này là một câu hỏi. Và kết thúc là câu hỏi thứ năm, vừa hỏi, nhưng cũng như là khẳng định : Thời oanh liệt nay chỉ còn trong quá khứ, trong hồi tưởng mà thôi. Những hình ảnh đêm trăng, mưa, nắng, hoàng hôn vừa đẹp lộng lẫy, vừa dữ dội đã góp phần dựng lại một thời oanh liệt của chúa sơn lâm khi còn tự do.

c) Làm nổi bật sự tương phản, đối lập gay gắt giữa cảnh tượng vườn bách thú, nơi cầm tù, nơi tầm thường, tù đọng với nơi đại ngàn tự do, phóng khoáng, hoành háng, bí hiểm,... , nhà thơ đã thể hiện tâm trạng chán ngán, khinh ghét, căm thù cũi sắt, căm thù cảnh tầm thường, đơn điệu và luôn luôn hoài niệm, luôn hướng về thời oanh liệt ngày xưa của con hổ. Tâm sự của con hổ cũng chính là tâm sự của người dân mất nước khi đó. Họ cảm thấy nhục nhằn tù hãm, họ nhớ tiếc thời oanh liệt của cha ông với chiến công chống giặc ngoại xâm. Chính vì thế mà người ta say sưa đón nhận bài thơ.

3. Tác giả mượn "lời con hổ ở vườn bách thú" là rất thích hợp, vì vừa thể hiện được thái độ chán ngán với thực tại tù túng, tầm thường, giả dối, vừa thể hiện được khát vọng tự do, khát vọng đạt tới sự cao cả, phi thường. Bản thân con hổ bị nhốt trong cũi là một biểu tượng của sự giam cầm, mất tự do, đồng thời thể hiện sự sa cơ, chiến bại, mang tâm sự u uất, không bao giờ thoả hiệp với thực tại. Một điều nữa, mượn lời con hổ, tác giả dễ dàng tránh được sự kiểm duyệt ngặt nghèo của thực dân khi đó. Dù sao, bài thơ vẫn khơi gợi lòng khao khát tự do và yêu nước thầm kín của những người đương thời.

4*. Nhà phê bình Hoài Thanh đã ca ngợi Thế Lữ "như một viên tướng điều khiển đội quân Việt ngữ bằng những mệnh lệnh không thể cưỡng được". Điều này nói lên nghệ thuật sử dụng từ ngữ điêu luyện, đạt đến độ chính xác cao. Chỉ riêng về âm thanh rùng núi, Thế Lữ cho ta nghe thấy tiếng gió gào ngàn, giọng nguồn hét núi tiếng thét khúc trường ca dữ dội. Bên trên đã nói đến những điệp ngữ tạo ra sự nuối tiếc quá khứ oanh liệt (nào đâu, đâu những...). Cũng có thể thấy câu thơ Thế Lữ miêu tả dáng hiên ngang, hùng dũng, mềm mại của chúa sơn lâm :

Ta bước chân lên, dõng dạc, đường hoàng,

Lượn tấm thân như sóng cuộn nhịp nhàng,

Vờn bóng âm thầm, lá gai, cỏ sắc.

có sự nhịp nhàng, cân đối, gợi hình ảnh con hổ khoan thai, mềm mại, với bước chân chậm rãi thật tài tình.

Hay câu thơ : Hoa chăm, cỏ xén, lối phẳng, cây trồng được viết ngắt nhịp đều nhau, có cấu tạo ngữ pháp giống nhau (C - V), như mô phỏng sự đơn điệu, tầm thường của cảnh vật.