Soạn bài: Bài 16 - Muốn làm thằng Cuội
ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN
1. Tại sao nhà thơ lại muốn làm thằng Cuội, muốn lên cung trăng với chị Hằng? Nỗi huồn chán của nhà thơ là do đâu?
Mở đầu bài thơ, hai câu đề, là tâm trạng của tác giả trước cảnh đời:
Đêm thu buồn lắm chị Hằng ơi!
Trần thế em nay chán nửa rồi.
Gặp cảnh đêm thu đã buồn lại buồn và chán nữa. Nồi buồn chán ấy như thể được nhân lên, chất chứa trong lòng, khiến nhà thơ phải thốt thành lời. Lời thở than cùng là một tâm trạng, một nỗi buồn da diết khôn nguôi. Ấy là nỗi buồn thời thế hay thân thế khiến nhà thơ chán cả cõi đời. Trong bài Giới sầu (1918), Tản Đà đã viết: Từ độ sầu đến nay, ngày cũng có lúc sầu, đêm ‘cũng có lúc sầu. Mưa dầm lá rụng mà sầu, trăng trong gió mát mà càng sầu, nằm vắt tay lên trán mà sầu, đem thơ văn ngâm vịnh mà càng sầu... Sầu không có mối, chém sao cho dứt, sầu không có khối đập sao cho tan... Không chỉ sầu đời, thi sĩ còn chán đời, một nỗi chán đời ngỡ như như đậm đặc trong thơ ông:
Đời đáng chán biết thôi là đủ
Sự chán đời xin nhủ lại tri âm.
Hay:
Gió gió mưa mưa đã chán phèo
Sự đời nghĩ đến lại buồn teo.
Thật đúng như lời thi sĩ Xuân Diệu đã viết: Có ai đã sống những ngày tháng từ 1925 trở về đến 1935 chắc đều đã nhận thấy xã hội ta lúc đó sống trong một không khí tù hãm, u uất, phàm ai có đầu óc đều muốn thoát li, mà không thoát li cho nổi (chỉ có những người làm cách mạng mới sang một hệ thống, một phạm trù tư tưởng, tình cảm, tâm trạng khác) muốn giải khuây, người ta mượn tha văn, để thấy mình trong đó, ngõ hầu thơ văn có thốt hộ ra lời nói cái điều gì mà mình chỉ cảm thấy mờ mờ (cái mà châu Âu gọi là “cái mù mờ của những đam mê khát vọng”). Vì vậy, thuở ấy người ta đọc thơ nhiều. Tản Đà, qua những thơ văn trước tác hồi đó, đã nói lên đúng cái sầu bàng bạc của đất nước, tiềm tàng trong tim gan người ta (Tìm hiểu về Tản Đà, Tuyển tập Tản Đà NXB Văn học,-Hà Nội, 1986).
Tưởng là vô cớ nhưng thực ra nỗi buồn chán của thi sĩ đã chứa chan bao quát nhiều điều: từ nỗi đau trước sự tồn vong của đất nước, của dân tộc đến nỗi đau kiếp người trước cảnh gió gió mưa mưa rồi nỗi cô đơn thất vọng, bế tắc của riêng mình: “Hai mươi năm lẻ hoài cơm áo. Mà đến bây giờ có thế thôi”.
Chính vì thế, thi sĩ Tản Đà muốn thoát li cái xã hội ngột ngạt, tầm thường thời bấy giờ bằng mộng tưởng. Ông “muốn làm thằng Cuội” bỏ quách nhân gian để lên cung quế sống bên chị Hằng.
2. Nhiều người đã nhận xét một cách xác đáng rằng Tản Đà là một hồn thơ “ngông”. Ngông là gì? Ngông là làm những việc trái với lẽ thường, khác với mọi người xung quanh mình. Trong văn học, ngông là biểu hiện của ngòi bút có cá tính mạnh mẽ, bất hòa sâu sắc với xã hội đương thời, không chịu gò ép mình trong khuôn khổ chật hẹp của lễ nghi lề thói thông thường, chẳng hạn Nguyễn Công Trứ lấy mo cau che đít bò đủng đỉnh cưỡi lên chùa trong Bài ca ngất ngưởng hay Trần Tế Xương trong bài Bần nhi lạc đã ngợi ca lối sống của chú Mán: “Không đội nón chịu màu da dãi nắng. Chẳng nhuộm răng, để trắng dễ cười đời”.
Còn Tản Đà, chính nhà thơ cũng tự nhận:
Bẩm quả có tên Nguyễn Khắc Hiếu
Đầy xuống hạ giới về tội ngông.
Trong bài thơ này, cái ngông đó bộc lộ trong ý muốn được làm thằng Cuội, bỏ quách trần gian lên cung trăng cùng sống bên chị Hằng, bầu bạn vui cùng gió cùng mây trông xuống cõi người mà cười cợt.
Tuy nhà thơ gọi Hằng Nga là chị, tự xưng mình là em nhưng giọng điệu bài thơ không khỏi ít nhiều có tình ý lơi lả, ý vị cợt đùa. Trong cách xưng hô trò chuyện của ông với người đọc ít nhiều cũng hàm chứa thái độ chơi ngông. Đặc biệt là tư thế ở cuối bài thơ: Tựa nhau trông xuống thế gian cười thì đúng là một thái độ ngông nghênh khác lạ so với đương thời.
Vì sao nhà thơ là ngông như thế? Phải chăng là do mối bất hòa sâu sắc với hiện thực. Hơn nữa, ông lại có cá tính phóng khoáng và “thuộc giống đa tình” như chính ông đã tự nhận.
3. Sau cùng, hai câu kết càng bộc lộ tâm trạng của nhà thơ:
Rồi cứ mỗi năm rằm tháng Tám
Tựa nhau trông xuống thế gian cười.
Hình ảnh “tựa nhau” giữa nhà thơ cùng chị Hằng mới lãng mạn làm sao. Rằm tháng Tám, đêm Trung thu chính là lúc trăng tròn và sáng nhất trong năm. Khi đó, người người trong cõi trần gian này đều ngẩng đầu lên ngắm trăng. Cũng chính khi đó, nhà thơ ngồi trên cung trăng tựa vai chị Hằng “trông xuống thế gian cười”.
Buồn chán cõi trần gian xô bồ, nhố nhăng, bất hòa với thực tế, nhà thơ muốn tìm nơi ẩn náu. Nơi ấy là thiên nhiên, là cung quế chị Hằng, để từ đó giễu cợt lại đời bằng thái độ kiêu bạc của mình.
4. Đặc sắc nghệ thuật của bài thơ
Bài thơ tuy được viết theo thể Đường luật nhưng không hề gò bó, trái lại, rất tự nhiên, đậm đà và có duyên. Nhà thơ lại đưa cả lời ăn tiếng nói dân gian vào đây một cách nhuần nhị, mộc mạc và giàu sức biểu hiện, tạo được một không khí trò chuyện thân tình (“chị Hằng ơi!”, "chán nửa rồi", "ai ngồi đó chửa, nhấc lên chơi...”)
Cả bài thơ thể hiện sức tưởng tượng phong phú, dồi dào và táo bạo của hồn thơ lãng mạn Tản Đà, nói lên một thấm thía tâm sự buồn chán của nhà thơ đối với thực tại khi ấy. Ý tình này về sau được nhiều nhà thơ mới kế thừa và đẩy tới mức sâu sắc hơn.
ĐỌC THÊM
HẦU TRỜI
Bấm trời, canh con thực nghèo khó
Trần gian thước đất cũng không có
Nhờ trời năm xưa học ít nhiều
Vốn liếng còn một bụng văn đó
Giấy người, mực người thuê người in
Mướn cửa hàng người bán phường phổ
Văn chương hạ giới rẻ như bèo
Kiếm được đồng lãi thực rất khó.
(Tản Đà)
NĂM HẾT HỮU CẢM
Đời người, lo mãi biết bao thôi?
Mái tóc xanh xanh trắng hết rồi!
Sự nghiệp nghìn thu xa vút mắt
Tài tình một gánh nặng bên vai
Hợp tan tri kỉ người trong mộng
Rộng hẹp dung thân đất với trời!
Sương phủ cành mai năm giục hết
Ngày xuân con én lại đưa thoi.
(Tản Đà)
LUYỆN TẬP
- Nhận diện thể thơ về số câu, số chữ, cách gieo vần phép đôi. (Học sinh tự làm).
- Hãy so sánh ngôn ngữ giọng điệu bài thơ này với bài thơ Qua đèo Ngang của Bà Huyện Thanh Quan đã học ớ lớp 7.
Qua đèo Ngang tuy cũng chất, chứa tâm trạng nhưng giọng điệu mực thước, trang trọng, đăng đối.
Còn bài thơ này giọng điệu thật nhẹ nhàng thanh thoát, pha chút tình tứ hóm hỉnh, có nét phóng túng, ngông nghênh của một hồn thơ lãng mạn.