Soạn bài: Tuần 10 - Đọc thêm: Lời tiễn dặn (trích Tiễn dặn người yêu - truyện thơ dân tộc Thái)
I - KIẾN THỨC CƠ BẢN CẦN NẮM VỮNG
1. Về thể loại truyện thơ
Truyện thơ dân gian là những tác phẩm tự sự dân gian bằng thơ, giàu chất trữ tình, diễn tả tâm trạng và suy nghĩ của con người khi hạnh phúc lứa đôi và sự công bằng xã hội bị tước đoạt.
2. Truyện thơ Tiễn dặn người yêu
Tiễn dặn người yêu (Xống chụ xon xao) là một truyện thơ nổi tiếng của dân tộc Thái. Câu chuyện kể về sự trắc trở trong tình yêu và hôn nhân của đôi bạn tình người Thái. Hai người làm bạn với nhau từ nhỏ. Lớn lên lại yêu thương gắn bó nhưng không lấy được nhau vì gia cảnh của bạn trai quá nghèo hèn. Cô gái bị cha mẹ gả cho một nhà giàu rồi tiếp tục lại bị bán vào cửa quan. Cuối cùng tàn tạ, cô gái bị đem ra chợ bán. Lúc ấy đâu ngờ, chàng trai đã mua được cô gái với giá chỉ bằng một cuộn dong. Cuối cùng họ nhận ra nhau rồi về sống với nhau cho trọn lời ước cũ: "Không lấy được nhau mùa hạ, sẽ lấy nhau mùa đông - Không lấy được nhau thời trẻ, ta sẽ lấy nhau khi goá bụa về già".
3. Đoạn trích Lời tiễn dặn
Đoạn trích Lời tiễn dặn miêu tả rất rõ tâm trạng của chàng trai trên đường tiễn cô gái về nhà chồng và phải chứng kiến cảnh khi ở nhà chồng, cô gái bị chính người chồng đánh đập. Toàn bộ đoạn trích chỉ tái hiện lời của nhân vật chàng trai.
II - HƯỚNG DẪN ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN
1. Tâm trạng của chàng trai trên đường tiễn dặn
Phải tiễn người yêu về với nhà chồng, chàng trai vô cùng đau xót. Trên đường đưa tiễn, chàng trai vẫn gọi cô gái một cách thiết tha, trìu mến: "người đẹp anh yêu". Lời gọi ấy, một mặt khẳng định tình yêu trong anh vẫn còn bền chặt, mặt khác cho thấy tình cảm của chàng trai có mâu thuẫn với hiện thực khách quan - người yêu đang "cất bước theo chồng" (thậm chí đã có con với chồng).
Lúc tiễn đưa, chàng trai muốn níu kéo giây phút được ở thêm bên cô gái. Chàng trai tha thiết mong được dặn cô gái đôi câu thì mới "đành lòng" quay gót. Anh muốn ngồi lại bên cô gái, âu yếm... để "ủ lấy hương người" cho mai sau "khi chết" lửa xác (của mình) vẫn đượm hơi người thương yêu. Anh sẵn sàng nâng niu tất cả những gì gắn bó với cô gái,... Cách ứng xử ấy nói lên tình thương yêu vô bờ mà chàng trai dành cho cô gái.
Như vậy, lúc tiễn đưa, chàng trai sống trong tâm trạng dằn vặt, day dứt khổ đau. Phải chăng chính vì thế mà hai câu thơ cuối đoạn hướng đến cái ý chí quyết tâm đoàn tụ của cả hai người:
Không lấy được nhau mùa hạ, ta sẽ lấy nhau mùa đông.
Không lấy được nhau thời trẻ, ta sẽ lấy nhau khi goá bụa về già.
2. Tâm trạng của cô gái lúc bước chân về nhà chồng
Tâm trạng của cô gái được tái hiện qua cảm nhận của chàng trai. Tuy được biểu hiện qua ánh mắt và suy nghĩ của chàng trai, thế nhưng, chúng ta vẫn có thể nhận ra, cô gái dường như cũng muốn níu kéo cho dài ra những giây phút cuối cùng ở bên anh. Cô gái chân bước đi mà đầu "còn ngoảnh lại" mắt còn "ngoái trông anh" chân bước càng xa thì lòng càng đau đớn,... chính từ tâm trạng ấy mà cứ mỗi lần qua một cánh rừng cô gái đều lấy đó là cái cớ để mà dừng lại đợi chờ chàng trai.
3. Tâm trạng của chàng trai lúc ở nhà chồng của cô gái
Văn bản này đã lược đi đoạn mà cô gái bị chồng đánh ngã lăn ra bên miệng cối gạo, bên "máng lợn vầy".
Đoạn trích bắt đầu từ hành động chạy lại nâng đỡ cô gái dậy, phủi áo, chải tóc cho cô gái của chàng trai. Sau đó, anh còn đi chặt tre về "làm ống thuốc" cho cô gái "uống khỏi đau". Những hành động ấy rõ ràng biểu lộ niềm xót xa thương cảm của chàng trai đối với nỗi đau của cô gái. Một sự cảm thông, đó là điều mà cô gái đang rất cần trong hoàn cảnh ấy.
Từ nỗi xót xa, trong lòng chàng trai bỗng bật lên ý chí quyết tâm đưa cô gái về đoàn tụ với mình. Đoạn trích toát lên khát vọng giải phóng, khát vọng được tự do sống trong yêu thương.
4. Đoạn trích sử dụng rất nhiều câu thơ trùng điệp từ, ví dụ kiểu câu:
- Vừa đi vừa ngoảnh lại,
Vừa đi vừa ngoái trông.
- Chết ba năm hình còn treo đó;
Chết thành sông, vục nước uống mát lòng,
...Chết thành hồn, chung một mái, song song.
- Yêu nhau, yêu trọn đời gỗ cứng,
Yêu nhau, yêu trọn kiếp đến già,
Thể hiện nghệ thuật bằng cách sử dụng nhiều câu thơ với nhiều hình ảnh so sánh tương đồng, những hình ảnh ẩn dụ liên tiếp hay lớp lớp những câu có một cấu trúc cú pháp chung, tác giả dân gian muốn nhấn mạnh sự thuỷ chung son sắt trong tình yêu của đôi bạn trẻ. Nó cũng đồng thời khẳng định ý chí và ước mơ đoàn tụ không gì lay chuyển nổi của chàng trai và cô gái.