Soạn bài: Bài 23 - Đêm nay Bác không ngủ

Chú thích (Xem kĩ phần Chú thích trong SGK Ngữ văn 6 tập hai)

ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN

1. Bài thơ này kể lại câu chuyện gì? Kể tóm tắt diễn biến câu chuyện đó?

- Trong một túp lều tranh xơ xác, giữa khuya, một anh bộ đội thức giấc chợt nhìn thấy Bác Hồ vẫn ngồi yên bên bếp lửa. Bác cho thêm củi vào bếp lửa rồi nhẹ nhàng đứng dậy đi gài chăn cho chiến sĩ.

Anh bộ đội cảm thấy thương mến Bác vô cùng và thấy bóng Bác cao lồng lộng ấm hơn cả lửa hồng. Anh thấy lòng mình thổn thức và thì thầm hỏi Bác:

"Bác ơi! Bác chưa ngủ

Bác có lạnh lắm không'?"

Bác trả lời: Chú cứ ngủ ngon để ngày mai có sức đi đánh giặc. Nhưng anh không thể ngủ vì lo Bác ốm, lo Bác ngày mai sẽ mệt. Lần thứ ba thức dậy anh vẫn thấy Bác ngồi đó. Anh nằng nặc mời Bác ngủ nhưng Bác bảo Bác ngủ chẳng an lòng vì Bác lo cho đoàn dân công đang phải ngủ ngoài rừng. Anh bộ đội rất cảm động và thức luôn cùng Bác.

2. Hình tượng Bác Hồ trong bài thơ được miêu tả qua con mắt và cảm nghĩ của ai? Cách miêu tả đó có tác dụng gì đối với việc thể hiện tâm hồn cao đẹp của Bác Hồ và tấm lòng của anh bộ đội đối với lãnh tụ?

- Hình tượng Bác Hồ trong bài thơ được miêu tả qua con mắt và cảm nghĩ của một anh bộ đội.

- Cách miêu tả đã thế hiện rõ tâm hồn cao đẹp của Bác Hồ: anh nhìn thấy Bác không ngủ, anh nhìn thấy Bác chăm sóc giấc ngủ cho mọi người. Anh mời Bác ngủ nhưng Bác vẫn thức và Bác đã nói cho anh biết Bác ngủ chẳng yên lòng vì Bác nghĩ đến đoàn dân công đang phải ngủ giữa rừng lạnh đầy mưa gió. Anh thấy bóng Bác cao lồng lộng và rất ấm áp bao trùm lên che chở mọi người. Anh nhìn thấy Bác ngồi trầm ngâm lo cho mọi người.

Đó chính là tâm hồn cao đẹp của Bác.

Tâm trạng của anh cũng thể hiện rõ lòng kính yêu của anh đối với Bác và cuối cùng anh đã thức luôn cùng Bác.

3. Bài thơ kể lại hai lần anh đội viên thức dậy nhìn thấy Bác không ngủ. Em hãy so sánh tâm trạng và cảm nghĩ của anh đội viên đối với Bác Hồ trong hai lần đó.

Vì sao trong bài thơ không kể lần thứ hai? Qua cảm nghĩ của anh đội viên, hình ảnh Bác Hồ và tấm lòng của Bác đã được khắc họa sâu đậm như thế nào?

- Trong bài thơ ta thấy anh đội viên đã hai lần thức giấc: thức giấc lần thứ nhất và thức giấc lần thứ ba. Lần thức giấc thứ hai không được kể bởi vì lần này đã tiếp liền với lần thứ nhất trong một trạng thái nửa thức, nửa ngủ "Anh đội viên mơ màng - như nằm trong giấc mộng". Ta có thể xem như lần thức giấc thứ nhất và lần thức giấc thứ hai mơ màng đó chỉ là một.

- So sánh tâm trạng và cảm nghĩ của anh đội viên trong hai lần thức giấc đó:

Thức dậy thấy trời đã rất khuya mà Bác vẫn ngồi bên bếp lửa với vẻ mặt trầm ngâm khiến anh thấy thương yêu Bác vô cùng. Anh còn được chứng kiến cảnh Bác đốt thêm bếp lửa, cảnh Bác nhẹ nhàng di dém chăn cho từng người nên càng yêu kính Bác hơn và thấy bóng của Bác cao lồng lộng bao trùm lên che chở cho mọi người còn ấm hơn cả ngọn lửa hồng. Trong trạng thái nửa tỉnh nửa mê anh thấy lòng mình thổn thức vì xúc động nên đã thì thầm hỏi Bác "Bác ơi! Bác chưa ngủ? - Bác có lạnh lắm không?" Rồi sau đó lòng anh bề bộn những nỗi lo cho sức khỏe của Bác.

Lần sau nữa thức giấc anh "hốt hoảng giật mình" thấy Bác vẫn chưa ngủ. Anh nằng nặc xin Bác đi ngủ nhưng Bác cho biết Bác ngủ chẳng an lòng: "Bác thương đoàn dân công - Đêm nay ngủ ngoài rừng" trong cảnh gió lạnh, mưa rơi. Anh chợt thấy vui mừng vì đã hiểu được tâm lòng cao đẹp của Bác Hồ và anh thức luôn cùng Bác.

- Hình ảnh của Bác được khắc họa sâu đậm nhất trong lòng anh: Đó là hình ảnh "Bác vẫn ngồi đinh ninh - Chòm râu im phăng phắc". Đó là một tư thế ngồi im lặng trong đêm và tâm trí thì đang tập trung suy nghĩ về một vấn đề khó khăn, trọng đại với một tấm lòng thương yêu rộng lớn.

4. Hãy cho biết vì sao trong đoạn kết nhà thơ lại viết:

Đêm nay Bác không ngủ

Vì một lẽ thường tình

Bác là Hồ Chí Minh.

Trong đoạn kết nhà thơ viết ba câu trên vì nói thế là đủ, là đã nói tất cả rồi: nói đến Hồ Chí Minh là mọi người đã biết đó là tên của một con người hết lòng yêu nước thương dân, có tấm lòng vị tha, có tấm lòng nhân ái bao la, một con người luôn quên mình để nghĩ tới người khác. Ba tiếng Hồ Chí Minh đủ giải thích vì sao Bác không ngủ, vì sao Bác thức suốt đêm bên ngọn lửa hồng.

5. Bài thơ được làm theo thể thơ gì? (số tiếng trong một dòng thơ, số dòng trong một khổ thơ, cách gieo vần) thể thơ ấy có thích hợp với cách kể chuyện của bài thơ không?

- Bài thơ làm theo thể thơ 5 tiếng, gồm nhiều khổ, mỗi khổ 4 dòng. Cách gieo vần ở đây là vần chân (2 câu cuối liền nhau thì có vần với nhau). Cứ hai câu vần bằng thì lại tới hai câu có vần trắc, không phân biệt theo từng khổ.

- Thể thơ này thật thích hợp với cách kể chuyện của bài thơ.

6. Tìm từ láy trong bài và nêu giá trị biểu cảm của một số từ đó:

- Các từ láy trong bài: trầm ngâm, lâm thâm, xơ xác, nhẹ nhàng, mơ màng, lồng lộng, thổn thức, thầm thì, bồn chồn, bề bộn, hốt hoảng, đinh ninh, phăng phắc, nằng nặc, mau mau, mênh mông.

- Phân tích giá trị biểu cảm của một vài từ:

Lồng lộng (trong câu: "Bóng Bác cao lồng lộng") đã nói được hình ảnh và tấm lòng cao đẹp của Bác Hồ.

Bồn chồn nói được tâm trạng nóng ruột, lo âu của anh đội viên khi nhìn thấy Bác không ngủ mà cứ thức hoài trong đêm.

Tóm tắt:

Qua câu chuyện về một đêm không ngủ của Bác Hồ trên đường đi chiến dịch, bài thơ đã thể hiện tấm lòng yêu thương sâu sắc, rộng lớn của Bác với bộ đội và nhân dân, đồng thời thể hiện tình cảm yêu kính, cảm phục của người chiến sĩ đối với lãnh tụ.

Bài thơ sử dụng thể thơ năm chữ, có nhiều vần liền thích hợp với lời kể chuyện, kết hợp miêu tả, kể với biểu cảm, có nhiều chi tiết giản dị, chân thực và cảm động.

LUYỆN TẬP

1. Tập đọc diễn cảm bài thơ và học thuộc 5 khổ thơ đầu.

2. Dựa theo bài thơ, em hãy viết bài văn ngắn bằng lời của người chiến sĩ kể về kỉ niệm một đêm được ở bên Bác Hồ khi đi chiến dịch.

Bài tham khảo

Tôi là một chiến sĩ trong đội bảo vệ Bác Hồ. Trong chiến dịch này Bác cùng Ban chỉ huy trận đánh áp sát chiến trường để chỉ đạo các trận đánh và đội chúng tôi cũng hành quân theo Bác. Đêm nay Bác cháu chúng tôi cùng nghỉ lại trong một cái lán nhỏ vách nứa, mái lá, dựng sơ sài ở giữa rừng. Buổi tối, được phép Bác cho đi ngủ, tôi đã nằm xuống và ngủ ngay bên bếp lửa. Sau một ngày hành quân vất vả, giấc ngủ đến thật nhanh và thật say. Sau một giấc ngủ dài, tôi chợt thức dậy và nhìn thấy lửa trong bếp củi vẫn cháy rừng rực và Bác Hồ vẫn ngồi đó im lặng, trầm ngâm. Chợt tôi thấy Bác đứng lên, bước thật nhẹ nhàng tới chỗ các chiến sĩ đang nằm. Bác khẽ kéo chăn lên đắp cho anh em rồi lại về chỗ cũ ngồi gần bếp lửa. Ánh lửa bập bùng soi rõ bóng Bác trên vách nứa. Bóng Bác cao lồng lộng như bao trùm lên các chiến sĩ đang nằm ngủ và đem thêm hơi ấm đến mỗi người. Tôi thực sự thấy lòng xúc động trước cử chỉ thân mật mà đầy tình thương mến ấy của Bác. Tôi cất tiếng nho nhỏ nói với Bác: Thưa Bác, Bác có lạnh lắm không? Thôi, trời khuya lắm rồi, cháu mời Bác đi ngủ một lát để mai còn hành quân tiếp!". Bác Hồ nhìn tôi mỉm cười rồi cũng nhỏ giọng đáp lại: "Cháu cứ ngủ đi. Bác thức thì mặc Bác. Bác có nằm xuống cũng chẳng yên lòng vì trong lúc Bác được nằm trong lán trại bên ngọn lửa hồng thì hàng ngàn dân công, hàng ngàn chiến sĩ đang phải ngủ giữa rừng khuya gió lạnh, mưa rơi, chỉ có lá cây thay chiếu, manh áo mỏng đắp thay chăn!". Thế là tôi đã biết rõ vì sao Bác cứ thức mãi trong đêm và tôi cũng không thể nào ngủ thêm được nữa vì những tình cảm yêu thương kính trọng Bác Hồ cứ xốn xang trong trí. Tôi đã thức luôn cùng Bác và tôi còn hiểu thêm điều này: "Đêm nay Bác không ngủ vì Bác là Hồ Chí Minh". Xa xa một con gà rừng nào đó đã gáy báo hiệu trời gần sáng.