Soạn bài: Tuần 27 - Số phận con người (trích)
I - KIẾN THỨC CƠ BẢN CẦN NẮM VỮNG
1. Mi-khai-in A-lếch-xan-đrô-vích Sô-lô-khốp (1905 - 1984) là nhà văn hiện thực vĩ đại của Liên Xô. Nhà văn sinh trưởng trong một gia đình nông dân ở thị trấn Vi-ô-sen-xcai-a, một địa phương ở vùng thảo nguyên sông Đông, thuộc tỉnh Rô-xtốp của Liên Xô.
Sô-lô-khốp tham gia nhiều công tác cách mạng khi nội chiến bùng nổ: tham gia dạy xoá mù chữ, làm thư kí uỷ ban, đấu tranh vũ trang, trưng thu lương thực, tham gia tiễu phỉ,... Cũng thời gian này ông tích cực hoạt động "văn nghệ": tham gia đội kịch nghiệp dư của xã, viết truyện và kí,... Năm 1923, ông lên thủ đô, chấp nhân làm mọi nghề để sinh sống và thực hiện "giấc mơ viết văn", ở Mát-xcơ-va, Sô-lô-khốp được đăng dăm ba tác phẩm nhưng chính ở đây, ông cảm thấy "thiếu quê hương".
Năm 1925, Sô - lô - khốp trở lại quê hương và bắt đầu viết tiểu thuyết Sông Đông êm đềm - một bộ tiểu thuyết sử thi đồ sộ dựng lại bức tranh sinh động về cuộc sống của những người nông dân Cô-dắc vùng sông Đông cùng những biến động xã hội và đấu tranh giai cấp quyết liệt diễn ra ở vùng này trong những năm nội chiến sau Cách mạng tháng Mười.
Trong thời kì chiến tranh Vệ quốc (1941-1945), với tư cách là phóng viên chiến tranh, Sô-lô-khốp khoác áo lính xông pha nhiều mặt trận, viết nhiều bài chính luận, bài kí, truyện ngắn nổi tiếng.
Sau chiến tranh, ông vẫn chủ yếu tập trung vào sáng tác. Năm 1965, ông được tặng Giải Nô-ben về văn học.
Các tác phẩm chính: tập truyện Những truyện ngắn sông Đông, các tiểu thuyết Sông Đông êm đềm, Đất vỡ hoang, Họ chiến đấu vì Tổ quốc, ...
2. Truyện ngắn Số phận con người của Sò-lô-khốp được công bố trong những ngày đầu của năm 1957. Truyện có ý nghĩa khá to lớn đối với toàn bộ sự phát triển của nền văn xuôi Xô viết suốt giai đoạn sau này. Bởi, người ta có thể tìm thấy ở tác phẩm này những tìm tòi chủ yếu của văn học Xô viết hiện đại. Đây là lần đầu tiên và cũng là tác phẩm đầu tiên trong văn học Xô viết, nhà văn tập trung thể hiện hình tượng con người bất hạnh trong chiến tranh. Truyện sau được in trong tập Truyện sông Đông.
Số phận con người tập trung khám phá nỗi bất hạnh của con người trong chiến tranh. Song tuy viết về những đau thương, mất mát trong chiến tranh khốc liệt, tác giả vẫn giữ vững niềm tin ở tính cách Nga kiên cường cũng như lòng tin ở cuộc sống bao dung.
II - HƯỚNG DẪN ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN
1. Hoàn cảnh của An-đrây Xô-cô-lốp sau khi kết thúc chiến tranh và trước khi gặp bé Va-ni-a chứa đầy những đắng cay, bất hạnh: chiến đấu chừng một năm, bị thương nhẹ hai lần, vào tay và chân. Tiếp đó là hai năm bị đày đọa trong các trại tù binh Đức. "Người anh em ạ, hồi tưởng lại thật đau lòng, nhưng còn đau lòng hơn nữa khi kể lại những gì mình đã phải chịu đựng trong thời gian ở tù. Cứ nhớ tới những cực hình vô nhân đạo phải chịu ở bên Đức, cứ nghĩ tới bạn bè, đồng chí đã bỏ mình vì bị hành hạ trong trại tập trung, thì tim tôi không còn trong lồng ngực nữa mà nhảy lên đập ở cuống họng và tôi thấy ngạt thở". Năm 1944, sau khi thoát khỏi cảnh nô lệ của tù binh, An-đrây Xô-cô-lốp được biết một tin đau đớn: ngay từ tháng 6 năm 1942, vợ và hai con gái của anh đã bị bom của bọn phát xít giết hại. Trở về thăm xóm thợ, An-đrây Xô-cô-lốp thấy ngôi nhà êm ấm xưa kia của gia đình giờ đây chỉ còn là một hố bom. Niềm hi vọng cuối cùng giúp anh bám víu vào cuộc đời này là A-na-tô-li, chú học sinh giỏi toán, đại uý pháo binh, đứa con trai yêu quý đang cùng anh tiến đánh Béc-lin. Nhưng hi vọng cuối cùng đó đã bị dập tắt. "Đúng sáng ngày mùng chín tháng năm, ngày Chiến thắng, một thằng thiện xạ Đức đã giết chết mất A-na-tô-li của tôi..." An-đrây Xô-cô-lốp đã chịu đựng những mất mát ghê gớm, nhưng đó không phải là một ngoại lệ hiếm hoi, mà lại là một trường hợp khá tiêu biểu cho 25 triệu người Xô viết đã hi sinh. Chính hoàn cảnh đau đớn, bi kịch của An-đrây Xô-cô-lốp đã thể hiện sâu sắc sự khốc liệt, tàn bạo của cuộc chiến.
Sau chiến tranh, thứ chờ đợi An-đrây Xô-cô-lốp chính là vực thẳm của nạn nghiện rượu. Bị đẩy vào tình cảnh bi đát, con người thiếu bản lĩnh sẽ dễ rơi vào bất lực, bế tắc. Bao quanh anh chính là sự tuyệt vọng và cò đơn, âm thầm và lặng lẽ. Hoàn cảnh và số phận của An-đrây Xô-cô-lốp đã thể hiện sinh động những nỗi đau đớn, bi kịch của con người trong chiến tranh.
2. Những chi tiết nghệ thuật được chọn lọc tinh tế để bộc lộ cả sự xót thương và lòng yêu mến của An-đrây Xô-cô-lốp đối với bé Va-ni-a: "thằng bé rách bươm xơ mướp. Mặt mũi thì bê bết nước dưa hấu, lem luốc, bụi bặm, bẩn như ma lem, đầu tóc rối bù, nhưng cặp mắt - cứ như những ngôi sao sáng ngời sau trận mưa đêm". Sự thơ ngây, nỗi tội nghiệp của một thằng bé mồ côi, không nơi nương tựa, cho gì ăn nấy, bạ đâu ngủ đó đã đánh động đến tình yêu thương thẳm sâu trong tâm hồn con người.
An-đrây Xô-cô-lốp dùng những hình ảnh nhỏ bé, tội nghiệp để so sánh với Va-ni-a và xót xa, đau đớn khi nghe thấy tiếng thở dài của bé. "Một con chim non nớt như thế mà đã học thở dài ư? Đấy đâu phải việc của nó?". "Những giọt nước mắt nóng hổi sôi lên ở mặt tôi và lập tức tôi quyết định: Không thể để cho mình với nó chìm nghỉm riêng rẽ được! Mình sẽ nhận nó làm con. Ngay lúc ấy, tâm hồn tôi bỗng nhẹ nhõm và bừng sáng lên". Tình người ấm áp đã khiến con người choáng váng vì hạnh phúc được nương tựa, được sẻ chia: "Nó áp sát vào người tôi, toàn thân cứ run lên như ngọn cỏ trước gió. Còn mắt tôi thì cứ mờ đi, cả người cũng run lên, hai bàn tay lẩy bẩy...".
Tinh yêu thương có khả năng chữa lành những vết thương trong tâm hồn con người. Chính lòng nhân ái giúp cho hai con người cô đơn, côi cút có thể vượt qua số phận bi kịch của chính mình và tìm đến sưởi ấm cho nhau: "Tôi thức giấc, thấy nó rúc vào nách tôi như con chim sẻ dưới mái rạ, ngáy khe khẽ, tôi thấy lòng vui không lời nào tả xiết". "Đém đêm, khi thì nhìn nó ngủ, khi thì thơm mái tóc xù của nó, trái tim tôi đã suy kiệt, đã bị chai sạn vì đau khổ, nay trở nên êm dịu hợn...".
Điểm nhìn của nhân vật An-đrây Xô-cô-lốp hoàn toàn trùng khớp với điểm nhìn của tác giả: "Cái chính ở đây là phải biết kịp thời quay mặt đi. Cái chính ở đây là đừng làm tổn thương trái tim em bé, đừng để cho em thấy những giọt nước mắt đàn ồng hiếm hoi nóng bỏng lăn trên má anh". Đó là một điểm nhìn chan chứa yêu thương, hướng tới cuộc sống bình yên, tâm hồn trong sáng của trẻ thơ, đậm đà giá trị nhân đạo.
3. Cuộc đời cô đơn, đau khổ của An-đrây Xô-cô-lốp với những khó khãn chồng chất đã được nhà văn miêu tả hết sức sinh động, chân thực. Câu chuyện xe ô tô của anh quệt phải con bò, chính là câu chuyện về kế sinh nhai, nghe qua tưởng là bông đùa, dí dỏm, nhưng ngẫm lại mới thấy xót đau, chua chát: "Con bò đứng dậy, ve vẩy đuôi rồi chạy vào ngõ hẻm, còn tôi thì bị tước bằng lái".
4. Nhà văn tin tưởng vào một thế hệ tương lai qua hình ảnh chú bé Va-ni-a: nghĩ rằng con người Nga đó, con người có ý chí kiên cường, sẽ đứng vững được và sống bên cạnh bố, chú bé kia một khi lớn lên sẽ có thế đương đầu với mọi thử thách... Nhà văn tin vào sức mạnh tiềm ẩn và những cống hiến thầm lặng mà to lớn của thế hệ những An-đrây Xô-cô-lốp nói riêng và Con người Nga nói chung trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Đoạn cuối là lời nhắc nhở, kêu gọi sự quan tâm, trách nhiệm của toàn xã hội đối với mỗi số phận cá nhân bất hạnh. Đoạn trữ tình ngoại đề này là đoạn vãn thể hiện tập trung ý nghĩa tư tưởng của cả đoạn trích được học.
5. Với Sô-lô-khốp, trong cuộc sống, con người có thể gặp rất nhiều bất hạnh, nỗi đau, sự mất mát. Nói như nhà văn Chu Lai "Bản chất của cuộc đời là bi tráng". Nhưng nhà văn không mất đi niềm hi vọng và niềm tin ở hạnh phúc của con người. Theo ông, con người cần biết dựa vào nhau để có được hạnh phúc. Điều đó giống như Xô-cô-lốp đã được vợ chồng người bạn cưu mang, giống như Xô-cô-lốp và Va-ni-a đã đến với nhau để kiếm tìm chỗ dựa cho hạnh phúc của mình.
III - HƯỚNG DẪN LUYỆN TẬP
1. Truyện ngắn không chỉ tái hiện hình ảnh con người Nga anh dũng, kiên cường trong chiến tranh, mà còn thể hiện những trăn trở của tác giả về số phận con người sau khi cuộc chiến tranh tàn khốc đã qua đi. Sô-lô-khốp không né tránh những sự thật dù sự thật khắc nghiệt. Có thể nói truyện ngắn Số phận con người là tác phẩm đầu tiên trong văn học Xô viết sau chiến tranh đã dũng cảm táo bạo nhìn thẳng vào sự thật khắc nghiệt của chiến tranh: không chỉ có vinh quang chiến thắng, những người lính mang phẩm chất anh hùng của cả cộng đồng còn phải đối diện với những nỗi đau sau chiến tranh. Mọi dữ dội của bom đạn đã qua đi song những vết thương mà nó để lại vẫn không dễ gì nguôi ngoai. Trong tác phẩm, nhà văn đã tái hiện nhiều cảnh ngộ sau chiến tranh, trong đó đáng chú ý nhất là người lính Xô-cô-lốp và chú bé Va-ni-a.
- Sau năm năm chiến tranh, hơn 20 triệu người Xô viết bị chết, hàng ngàn thành phố, làng mạc bị bom đạn phát xít biến thành tro tàn. Bước ra khỏi chiến tranh, Xô-cô-lốp, người lính quả cảm năm xưa phải đối mặt với những nỗi đau đớn nhất của một con người: Vợ và hai con gái bị bom giặc giết hại; con trai - đại uý pháo binh A-na-tô-li, niềm tự hào của Xô-cô-lốp cũng ngã xuống trong ngày chiến thắng bởi viên đạn bắn lén của một tên phát xít. Sau khi chôn trên đất người, đất Đức, niềm vui sướng và niềm hi vọng cuối cùng, Xô-cô-lốp cảm thấy như vỡ tung, mất hồn - một trạng thái chưa bao giờ có ở anh ngay cả trong những khi bị tra tấn, hành hạ trong địa ngục trần gian của phát xít.
Anh từng tìm đến rượu để tự xoa dịu nỗi đau: Phải nói rằng tôi đã quá say mê cái món nguy hại ấy. Biết là nguy hại nhưng anh vẫn uống. Hành động ấy cho thấy sự bế tắc cùng cực của nhân vật.
- Bé Va-ni-a cũng là một nạn nhân của chiến tranh: Bố chết ở mặt trận, còn mẹ bị bom chết trên tàu hoả khi mẹ con cháu đang đi tàu, em không nhớ nổi mình từ đâu tới, không bà con thân thuộc, không nhà cửa, đêm bạ đâu ngủ đó... Hình ảnh chú bé Va-ni-a thật tội nghiệp: Thằng bé rách bươm xơ mướp. Mặt mũi thì bê bết nước dưa hấu, lem luốc, đầu tóc rối bù,... Rõ ràng chiến tranh không trừ một ai, ngay cả những sinh linh nhỏ bé, ngây thơ nhất cũng phải gánh chịu những nỗi đau, mất mát quá lớn. Hình ảnh cậu bé Va-ni-a gợi ta nhớ đến những câu thơ đầy sức ám ảnh của Nguyễn Đình Chiểu:
Bỏ nhà lũ trẻ lơ xơ chạy,
Mất ổ đàn chim dáo dác bay.
(Chạy giặc)
Hay những câu thơ của Hoàng Cầm:
Trong giấc thơ ngây tiếng súng dồn tựa sấm
Ú ớ cơn mê
Thon thót giật mình
Bóng giặc giày vò những nét môi xinh...
(Bên kia sông Đuống)
- Khi viết về những con người chịu nỗi bất hạnh của chiến tranh, mà tiêu biểu là một người lính đã trực tiếp tham gia cuộc chiến vì chính nghĩa, một đứa trẻ còn chưa đủ khôn lớn để nhân thức hết được nỗi bất hạnh của chính mình, Sô-lô-khốp đã không ngần ngại nhìn thẳng vào những khía cạnh khác của chiến tranh mà đương thời nhiều người còn né tránh. Ngợi ca khí phách anh hùng của nhân dân, nhà văn cũng dũng cảm nói lên cái giá rất đắt của chiến thắng, những đau khổ tột cùng mà con người phải chịu đựng do chiến tranh. Bằng cách đó nhà văn cũng tố cáo chiến tranh phát xít mạnh mẽ, đồng thời cũng khẳng đinh bản lĩnh và tâm hồn nhân hậu của con người Nga, tính cách Nga.
2. Người viết có thể tưởng tượng những chi tiết về cuộc sống sau này của hai cha con Xô-cô-lốp. Những chi tiết đó nên thể hiện niềm tin vào hạnh phúc sau này của họ. Chẳng hạn: Hai cha con dừng lại cuộc hành trình, sống ở một ngôi làng nhỏ. Người dân ở đó tuy nghèo khổ vì tất cả đều đang xây lại mọi thứ từ những đổ vỡ của chiến tranh nhưng họ lại đầy ắp tình yêu thương và tinh thần lạc quan. Ngày ngày đi vỡ đất trồng cây; Va-ni-a tới trường với chúng bạn... Cả hai sống hạnh phúc, vui vẻ. Những vết thương buốt nhói ngày xưa dần nguôi ngoai và tạm ngủ yên trong kí ức họ.