Soạn bài: Sự phát triển của từ vựng

I - NỘI DUNG CƠ BẢN CẦN NẮM VỮNG

1. Từ vựng là lĩnh vực năng động nhất của ngôn ngữ. Nó thể hiện ở chỗ :

- Luôn phát triển thêm những nghĩa mới từ nghĩa đã có. (Có những nghĩa chuyển được hình thành từ rất lâu, nay không nhận ra nữa. Nhưng cũng có nhiều nghĩa chuyển mới hình thành, có thể nhận ra.)

- Luôn nảy sinh những từ ngữ mới.

2. Có 2 phương thức phát triển nghĩa : ẩn dụ và hoán dụ.

3. Khi nghĩa mới được hình thành mà nghĩa cũ không mất đi thì cấu trúc nghĩa của từ trở nên phong phú hơn, ta gọi là từ nhiều nghĩa.

II - HƯỚNG DẪN TRẢ LỜI CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP

1. Sự biến đổi và phát triển nghĩa của từ ngữ

Câu hỏi 1

Từ kinh tế trong câu thơ Bủa tay ôm chặt bồ kinh tế của Phan Bội Châu (dùng hồi đầu thế kỉ XX) có nghĩa là "kinh bang tế thế” (trị nước cứu đời). Nay từ kinh tế dùng để chỉ các hoạt động sản xuất, trao đổi, phân phối các sản phẩm làm ra.

Câu hỏi 2

Ở (a), từ xuân thứ nhất - Chị em sắm sửa bộ hành chơi xuân - chỉ “mùa xuân" (nghĩa gốc) ; từ xuân thứ hai - Ngày xuân em hãy còn dài - chỉ “tuổi trẻ” (nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ). Ở (b), từ tay thứ nhất - Giở kim thoa với khăn hồng trao tay - chỉ bộ phận cơ thể (nghĩa gốc), từ tay thứ hai - Cũng phường bán thịt cũng tay buôn người - chỉ người chuyên hoạt động hay người giỏi, thạo về một môn, một nghề nào đó (nghĩa chuyển, theo phương thức hoán dụ).

2. Luyện tập

Bài tập 1

Các nghĩa khác nhau của từ chân :

- Câu (a) :

Đề huề lưng túi gió trăng,

Sau chân theo một vài thằng con con.

(Nghĩa gốc, chỉ một bộ phận của cơ thể)

- Câu (b) : Năm em học sinh lớp 9A có chân trong đội tuyển của trường đi dự Hội khỏe Phù Đổng. (Nghĩa chuyển, theo phương thức hoán dụ)

- Câu (c) :

Dù ai nói ngả nói nghiêng

Lòng ta vẫn vững như kiềng ba chân.

(Nghĩa chuyển, theo phương thức ẩn dụ)

- Câu (d) :

Buồn trông nội cỏ rầu rầu,

Chân mây mặt đất một màu xanh xanh.

(Nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ)

Bài tập 2

- Từ trà trong định nghĩa của Từ điển tiếng Việt là nghĩa gốc.

- Từ trà trong những cách dùng như trà a-ti-sô, trà hà thủ ô, trà sâm, trà linh chi,... là nghĩa chuyển. Nó chỉ còn giữ nét nghĩa “sản phẩm thực vật, đã sao, đã chế biến thành dạng khô, để pha nước uống”.

Bài tập 3

Từ đồng hồ trong định nghĩa của Từ điển tiếng Việt là nghĩa gốc. Khi dùng đồng hồ điện, đồng hồ nước,... là nghĩa chuyển, chỉ lấy từ nghĩa gốc nét nghĩa “dụng cụ đo".

Bài tập 4

- Hội chứng :

+ Nghĩa gốc : tập hợp nhiều triệu chứng cùng xuất hiện của bệnh. Ví dụ : Hội chứng viêm đường hô hấp cấp.

+ Nghĩa chuyển : tập hợp nhiều hiện tượng, sự kiện biểu hiện một tình trạng, một vấn đề xã hội xuất hiện ở nhiều nơi. Ví dụ : Lạm phát, thất nghiệp là hội chứng của tình trạng suy thoái kinh tế.

- Ngân hàng :

+ Nghĩa gốc : tổ chức kinh tế hoạt động trong lĩnh vực kinh doanh và quản lí các nghiệp vụ tiền tệ, tín dụng. Ví dụ : Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn.

+ Nghĩa chuyển : nơi lưu trữ, bảo quản những thành phần, bộ phận cơ thể (ngân hàng máu, ngân hàng gen,..) hoặc dữ liệu (ngân hàng đề thi). Nghĩa này lấy từ nét nghĩa “lưu trữ, bảo quản”.

- Sốt :

+ Nghĩa gốc : nhiệt độ cơ thể tăng lên quá mức bình thường, do bị bệnh. Ví dụ : Nó bị sốt 39 độ.

+ Nghĩa chuyên : tình trạng tăng nhu cầu đột ngột làm cho hàng hoá trở nên khan hiếm. Ví dụ : Cơn sốt đất.

- Vua :

+ Nghĩa gốc : người đứng đầu nhà nước quân chủ thường lên cầm quyền bằng con đường kế vị. Ví dụ : Vua Lê Lợi.

+ Nghĩa chuyển : nhà tư bản độc quyền trong một số ngành nào đó. Ví dụ :Vua dầu mỏ ; người được coi là nhất một lĩnh vực nào đó. Ví dụ : Vua bóng đá.

Bài tập 5

Đây là một ẩn dụ. Nhưng trường hợp này không phải nghĩa gốc phát triển thành nghĩa chuyển, không phải ẩn dụ từ vựng. Đây là hiện tượng chuyển nghĩa tạm thời, chỉ có giá trị trong ngữ cảnh này, nó là ẩn dụ tu từ.