Soạn bài: Ra-ma buộc tội (Trích Ra-ma-ya-na - sử thi Ấn Độ)
1. Hoàn cảnh tái hợp của Ra-ma và Xi-ta:
Sau chiến thắng, Ra-ma và Xi-ta gặp lại nhau trong một không gian công cộng, trước sự chứng kiến của “mọi người”. Công chúng đó bao gồm tất cả anh em, bạn hữu trung thành của Ra-ma (Lắc-ma-na, Xu- gri-va, Ha-nu-man, Vi-phi-sa-na) quân đội khỉ Va-na-ra, quan quân dân chúng của vương quốc quỷ Rắc-sa-xa.
Trong không gian công cộng đó, Ra-ma vừa đứng trên tư cách một người chồng (với Xi-ta) vừa trên tư cách một người anh hùng, một đức vua (thuộc hai phe khỉ và quỷ). Chàng là người anh hùng chính nghĩa đã chiến thắng Ra-va-na phi nghĩa. Chàng cũng là một đức vua, dù là ngài đang trong bước lưu đày vẫn được dân chúng của vương quốc Kô-sa-sa xem và đức vua, em trai chàng Bha-ra-ta vẫn đặt đôi dép của chàng trên ngai vàng, tự coi mình chỉ là người cai trị nhân danh Ra- ma. Chính tư cách đôi đó khiến Ra-ma ở trong một ràng buộc đôi. Chàng vừa yêu thương, xót xa cho người vợ yêu thương của mình, vừa phải giữ bổn phận gương mẫu trong không gian công cộng, trước mọi người của một đức vua anh hùng như đã nói. “Thấy người đẹp khuôn mặt bông sen với những cuộn tóc lượn sóng đứng trước mặt mình, lòng Ra-ma đau như dao cắt. Nhưng vì sợ tai tiếng, chàng bèn nói với nàng, trước mặt những người khác”... Lời miêu tả đó của người kể chuyện mang ý thức của nhân vật (ngôn ngữ bán trực tiếp) đã toát ra những điều sâu kín của nhân vật.
Với Xi-ta cũng chẳng khác. Gặp lại chồng trước sự chứng kiến của “mọi người” (quan quân dân chúng hai phe). Trước tiên, Xi-ta “như muốn giấu mình đi vì xấu hổ rồi nàng khiêm nhường đứng trước Ra- ma”, lúc “nghe những lời tố cáo chưa từng có, trước mặt đông đủ mọi người, Gi.a-na-ki xấu hổ cho số kiếp của nàng. Nàng muốn tự chôn vùi cả hình hài thân xác của mình”. Những lời buộc tội của Ra-ma xúc phạm Xi-ta. Hơn cả nỗi xót xa tủi thẹn của một người vợ, mà còn là nỗi đau khổ bị tổn hại danh dự của một con người (nhất là một hoàng hậu) trước mọi người, đó là quan quân dân chúng hai phe. Lúc đầu Xi- ta dừng ở quan hệ riêng tư giữa hai người chàng và thiếp, nhưng sau đó nàng đã chuyển sang quan hệ xã hội: “Hỡi Đức vua... người”. Câu nói sau đó của Xi-ta trực tiếp với Lắc-ma-na và cũng là gián tiếp với mọi người có mặt: “Chị không muốn sống sau những lời tố cáo lầm lạc như vậy. Chồng chị không hài lòng về chị, chàng đã ruồng rẫy chị trước mặt mọi người. Giờ thì chị sẽ từ bỏ tấm thân này cho ngọn lủa”. Cuối cùng, Xi-ta đã thưa với thần lửa thiêng liêng những lời cầu khẩn có giá trị như những lời thề nguyền: “Nếu con trước sau một lòng một dạ với Ra-ma thì cúi xin thần hãy tìm cách bảo vệ con".
Đúng là sau khi đã chiến thắng Ra-va-na, giành lại được Xi-ta thì đây là thử thách sau cùng mà hai người phải vượt qua để đạt đến chiến thắng hoàn toàn. Xi-ta phải chứng minh được phẩm hạnh của mình như một người phụ nữ lí tưởng thì chiến thắng trên chiến trường của Ra-ma phải có ý nghĩa tuyệt đốì. Cũng như Ra-ma phải chứng tỏ được ý thức danh dự thì người anh hùng này mới xứng đáng là một dấng quân vương mẫu mực.
2. Lời buộc tội của Ra-ma
Theo lời tuyên bố của Ra-ma, chàng giao tranh với quỷ Ra-va-na tiêu diệt hắn để giải cứu Xi-ta vì động cơ danh dự. Người anh hùng bị xúc phạm khi Ra-va-na đánh cướp vợ chàng. Trong lời nói của Ra-ma luôn lặp lại những từ ngữ liên quan đến “tài nghệ” (“tài năng”) và nhất là “danh dự” (“nhân phẩm”), “uy tín”, “tiếng tăm”, “gia đình cao quý”, “dòng họ lẫy lừng”, “trả thù sự lăng nhục”, “xóa bỏ vết ô nhục”... của đức vua anh hùng. Mặc dù đọc cả sử thi, ai cũng thấy rõ động cơ và sức mạnh chiến đấu của Ra-ma là thống nhất giữa bổn phận người anh hùng và tình yêu của người chồng (“Hỡi ôi! Khi nào đây ta sẽ được trông thấy Gia-na-ki mặt bông sen như gặp đựợc hồng phúc của bậc quân vương sau khi giành được chiến thắng... khi nào bằng những mũi tên của mình, ta sẽ xuyên thủng ngực gã Ra-va-na để xua tan những đau buồn của ta? Khi nào thì người con gái trinh bạch đó sẽ ôm cổ ta mà rỏ những giọt lệ sướng vui?”).
Thê mà ở đây, lời tuyên bố của chàng chỉ nhấn mạnh vào danh dự và tài nghệ của người anh hùng, không nói gì đến tình chồng vợ “Chẳng phải vì nàng mà ta đã đánh thắng kể thù với sự giúp đỡ của bạn bè. Ta làm điều đó vì nhân phẩm của ta, để xóa bỏ vết ô nhục, để bảo vệ uy tín và danh dự của dòng họ lừng lẫy tiếng tăm của ta”.
Phải thừa nhận là trong thái độ ruồng bỏ, nghi ngờ của Ra-ma đối với Xi-ta có sự ghen tuông của một người chồng “nàng đã bị quấy nhiễu khi ở trong vạt áo của Ra-va-na, đôi mắt tội lỗi của hắn đã “hau háu nhìn khắp người nàng..."”, “Thấy nàng yêu kiều xinh đẹp, lại được có nàng trong nhà hắn, Ra-va-na đâu có chịu đựng được lâu”. Còn như lúc chưa chiến thắng yêu quỷ, khi nghĩ đến vợ Ra-ma chỉ luôn đau đớn âu lo cho sự an toàn của nàng (Hỡi ôi! Khi nàng bị bắt đi, nàng kêu: “Lang quân ơi! Hỡi lang quân!” tiếng kêu mới thảm thiết làm sao!... Nàng sẽ trải qua tháng ngày làm sao đây, giữa đám quỷ Rắc-sa-xa... Anh còn sợ thời gian nàng sống không còn bao lâu nữa)... Thế mà lúc này mốì lo lắng đó đã được giải đáp thì trong Ra-ma, trong người chồng này lại còn có nỗi băn khoăn day dứt khác. Đó là thân hình xinh đẹp kia có còn của riêng ta chăng? Mà phải như thế mới chân thực chứ.
Tuy vậy, nổi bật lên vẫn là nỗi trăn trở: “Người đã sinh trưởng trong một gia đình cao quý có thể nào lại lấy về một người vợ từng sống trong nhà kẻ khác, đơn giản chỉ vì mụ ta là một vật để yêu đương". Đó chính là tiếng nói của đức vua anh hùng với bổn phận danh dự, không thể để làm hoàng hậu, một người phụ nữ đã từng chung chạ cùng kẻ khác. Ra-ma ý thức sâu sắc rằng vai trò của chàng phải là gương mẫu về đạo đức để thần dân soi ngắm noi theo. Là đức vua, chàng phải trị an bá tánh. Chàng phải chế ngự tình cảm của mình bằng ý thức về bồn phận, về danh dự, phải hi sinh quyền lợi cá nhân vì đòi hỏi của bá tánh thần dân.
Bởi lẽ đó, dù bóp nghẹt trái tim, Ra-ma vẫn phải đi hết con đường nghiệt ngã của bổn phận. Trước mặt mọi người, chàng phải kìm nén nói “những lời gay gắt khó tả”, những lời chua cay tàn nhẫn “chưa từng có”, những lời xúc phạm Xi-ta và cả anh em bè bạn trung thành mà xưa nay chàng vẫn hết lòng quý yêu tôn trọng “nàng có thể để tâm đến Lắc-ma-na, Bha-ra-ta, Xa-tru-na, Xu-gri-va, hay nếu. nàng thích, nàng có thể đi theo Vi-phi-sa-na cũng được”.... Rõ ràng trong những lời này, người đọc cảm nhận được ý chí sắt đá và sự dằn lòng, kìm nén của Ra-ma. Bởi vậy Ra- ma càng nhấn đi nhấn lại sự rạch ròi đứt khoát trong những lời tuyên bố của mình “phải biết chắc điều này...”, “ta nói rõ cho nàng hay, chẳng chút quanh co, ngập ngừng..". Người đọc tinh ý một chút sẽ thấy ngay thực sự có gì lúng túng, bôi rối không đành ở chàng.
Lúc “Xi-ta lượn quanh chàng rồi bước tới giàn lửa", Ra-ma cũng chịu thử thách dữ dội chẳng kém gì hay có khi còn hơn cả chính người phụ nữ đáng thương ấy. “Vào lúc đó, chẳng có ai trong đám bạn hữu dám nói gì với Ra-ma, hoặc nhìn vào chàng; lúc đó nom chàng khủng khiếp như thần Chết vậy”. “Ra-ma vẫn ngồi, mắt dán xuống đất”.
3. Lời đáp và hành động của Xi-ta
Trước những lời lẽ buộc tội của Ra-ma, nàng xấu hổ, đau đớn và nhục nhã nhưng Xi-ta vẫn dịu dàng bình tĩnh tự bào chữa: thật ra, thoạt tiên thái độ của Ra-ma hết sức bất ngờ khiến Xi-ta đau khổ ngập tràn, không cách gì kiềm chế “Gia-na-ki đau đớn đến nghẹt thở, như một cây dây leo bị vòi voi quật nát”, “Mỗi lời nói của Ra-ma xuyên vào trái tim nàng như một mũi tên... nước mắt nàng đổ ra như suối”, nhưng rồi Xi-ta đã tìm lại sự tự chủ “Lấy tà áo lau nước mắt, rồi bằng giọng nghẹn ngào, nức nở, nàng nói”. Những lời tự bào chữa của nàng tuy dịu dàng mà đầy sức mạnh, rõ ràng, thấu lí đạt tình.
Xi-ta đưa ra nhiều bằng chứng thuyết phục để khẳng định tư cách và phẩm hạnh của mình. Nàng lấy danh dự của bản thân, trách Ra-ma không suy xét kĩ càng, nỡ đánh đồng nàng với hạng phụ nữ tầm thường. Dầu gì nàng cũng là người vợ từng từ bỏ cung điện theo chồng, vào rừng cùng chồng sẻ chia gian nan khổ cực. Nàng còn lấy danh dự của gia đình, nhấn mạnh nguồn gốc dòng dõi nhà mình là con của thần Đất Mẹ “Tên thiếp là Gia-na-ki, bởi vì thiếp có liên quan đến lễ tế sinh của nhà vua Gia-na-ki chứ không phải vì thiếp sinh ra trong gia đình đó; chỉ có nữ thần Đất là mẹ của thiếp thôi".
Đặc biệt, Xi-ta nhấn mạnh đến trái tim tình yêu của nàng. Việc nàng bị bắt cóc, việc quỷ Ra-va-na động chạm vào thân thế nàng khi cuốn nàng trong vạt áo bay về đảo Kan-ka trong lúc nàng đã bị ngất đi là những điều ngoài ý chí của nàng. Còn trái tim tình yêu, còn những gì nàng có thể chủ động được thì luôn chỉ thuộc về Ra-ma, cho dù quỷ Ra-va-na có dọa nạt hay mua chuộc. Xi-ta cũng đưa ra những bằng chứng thuyết phục cho đức trung trinh của mình có Ha-nu-man chứng kiến cho nàng. Không những thế, Xi-ta còn thẳng thắn chất vấn và chỉ trích những lời lẽ hồ đồ, những hành động vô lí của Ra-ma đối với nàng;
Cuối cùng, để Ra-ma tin ở mình, Xi-ta đã bình thản bước vào giàn hỏa thiêu. Đây là một hành động quyết liệt: “Chị không muốn sống sau những lời tố cáo lầm lạc như vậy. Chồng chị không hài lòng về chị, chàng đã ruồng rẫy chị trước mặt mọi người. Giờ thì chị sẽ từ bỏ tấm thân này cho ngọn lửa”.
Tiến về giàn hỏa thiêu, Xi-ta hướng tới thần A-nhi cầu xin thần làm chứng cho đức hạnh của nàng “Nếu con trước sau một lòng, một dạ với Ra-ma thì cúi xin thần hãy tìm cách bảo vệ con”. Hành động này của Xi-ta là đỉnh cao chói lọi trong tính cách của nàng. Người phụ nữ này đã dám bước qua mạng sống của chính mình, chấp nhận thử thách dữ dội để chứng minh phẩm tiết thủy chung của mình.
4. Tấm lòng Xi-ta là tấm lòng vàng đã được thử lửa. Vì nàng trung trinh son sắt nên thần lửa đã không thiêu cháy nàng. Thân hình Xi-ta rực rỡ ngọn lửa bừng sáng cả một góc trời khiến quan quân, dân chúng cả hai phe, anh em bạn hữu mọi người đều xúc động mãnh liệt.