Soạn bài: Ngắm trăng (Vọng nguyệt)
I - KIẾN THỨC CƠ BẢN CẦN NẮM VỮNG
1. Tháng 8 - 1942, Hồ Chí Minh từ Pác Bó (Cao Bằng) bí mật lên đường sang Trung Quốc để tranh thủ sự viện trợ quốc tế cho cách mạng Việt Nam, nhưng khi đến gần thị trấn Túc Vinh thì Người bị chính quyền địa phương ở đây bắt giữ, giải đi khắp gần 30 nhà giam của 13 huyện thuộc tỉnh Quảng Tây, bị đày đoạ hơn một năm trời. Thời gian này, Người đã viết Nhật kí trong tù bằng thơ chữ Hán, gồm 133 bài, phần lớn là thơ tứ tuyệt. Tập thơ thể hiện một tâm hồn cao đẹp, ý chí cách mạng kiên cường và nghệ thuật thi ca đặc sắc.
2. Bài thơ thể hiện tình yêu của Bác đối với thiên nhiên đồng thời bộc lộ tinh thần lạc quan, ung dung tự tại của Người trước mọi hoàn cảnh.
Bài thơ làm theo thể thất ngôn tứ tuyệt, lời thơ giản dị, ý thơ hàm súc.
II - HƯỚNG DẪN ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN
1. Đối chiếu giữa nguyên tác, bản dịch nghĩa và bản dịch thơ :
- Ở câu thứ 2, bản dịch thơ không thật sát so với nguyên tác : nại nhược hà ? nghĩa là "biết làm thế nào ?", nghĩa của cả câu : "Trước cảnh đẹp đêm nay biết làm thế nào ?". Cụm từ mang ý nghĩa tự vấn nại nhược hà ? cho thấy cái bối rối, xốn xang của nhân vật trữ tình, dịch cụm từ này là khó hững hờ thì tước đi mất của nguyên tác cái nét nghĩa tình tế ấy và dễ gây cho người đọc hiểu rằng nhân vật trữ tình có vẻ quá "tỉnh táo", thậm chí "hững hờ" trước cảnh đẹp.
- Ởhai câu cuối, so bản dịch thơ với nguyên tác cũng có một số điểm đáng lưu ý :
+ Trong nguyên tác, hai câu thơ này là một cặp đăng đối, đối trong từng câu và đối giữa 2 câu : chữ song (cửa sổ) ở giữa hai câu mang giá trị tạo hình cao ; chữ nhân ở đầu câu 3 đối với chữ nguyệt ở cuối câu 3, chữ nguyệt ở đầu câu 4 đối với chữ thi gia ở cuối câu 4 ; 2 chữ đầu và cuối 2 câu đối nhau (nhân / nguyệt, minh nguyệt / thi gia). Hai câu 3 - 4 trong bản dịch thơ không đảm bảo được thế đăng đốỉ này.
+ Trong nguyên tác, ở câu thơ thứ 4 chỉ có 1 chữ khán nghĩa là ngắm, câu thơ dịch lại có 2 chữ nhòm, ngắm đã làm giảm đi tính hàm súc của câu thơ nguyên tác. Hơn nữa, chữ nhòm, theo cách hiểu thông thường, làm cho câu thơ giảm đi sự nhã nhặn.
2. Như hoàn cảnh sáng tác của bài thơ, Bác Hồ (nhân vật trữ tình) ngắm trăng trong một hoàn cảnh đặc biệt. Rượu và hoa thường là những thứ không thể thiếu trong thú ngắm trăng (thưởng nguyệt) của người xưa. Thú chơi tao nhã này không quá cầu kì nhưng cũng không thể xô bồ, nó thường diễn ra ở một không gian thoáng đãng, khi tâm hồn người ta thanh tĩnh, thư thái, an nhàn. Vậy mà Bác lại ngắm trăng trong hoàn cảnh tù đày, ngay giữa nơi tối tăm, thiếu thốn, cực khổ trăm bề.
Nói Trong tù không rượu cũng không hoa "không phải nhằm nói về hoàn cảnh trong tù gian khổ, thiếu rượu và hoa mà là nói về cái cảm giác thiếu thốn rượu và hoa của người tù" (Trần Đình Sử). Người nhớ đến rượu và hoa trong mong muốn được thưởng thức trọn vẹn cái đẹp.
Không chỉ là nhà cách mạng, người chiến sĩ, Bác còn là một nghệ sĩ đích thực, với những rung động của một tâm hồn thi nhân nhạy cảm trước vẻ đẹp của thiên nhiên (xem câu 1).
3. Hiệu quả nghệ thuật của cấu trúc đăng đối ở hai câu thơ cuối : xem câu 1. Lưu ý chữ song (cửa sổ) ở giữa 2 cặp nhân / nguyệt - minh nguyệt / thi gia : Vượt qua song sắt cửa sổ nhà tù, khi thì thi nhân hướng ra ngoài ngắm trăng (câu 3), khi thì trăng (từ bên ngoài) ngắm nhà thơ. Sự giao hòa, tri kỉ giữa người - trăng, trăng - người được ngụ ý trong sự đăng đối hài hoà của hai câu thơ kết bài.
4. Hình ảnh Bác Hồ qua bài thơ :
- Một thi nhân với tình yêu thiên nhiên, tâm hồn nghệ sĩ nhạy cảm.
- Trong bóng tối của lao tù, hình ảnh Bác Hồ sáng lên vẻ đẹp thư thái, lạc quan : Người tù - người chiến sĩ với tinh thần thép, bất chấp mọi hoàn cảnh, luôn đạt đến trạng thái tự do tự tại.
5. Nhà phê bình Hoài Thanh đã rất chính xác và tinh tế khi nhận xét: "Thơ Bác đầy trăng". Có thể kể đến những bài thơ viết về trăng của Bác như : Ngắm trăng, Trung thu, Đêm thu,... (trong Nhật kí trong tù) ; Rằm tháng giêng, cảnh khuya, Tin thắng trận,... Trăng trong thơ Bác mang nhiều sắc vẻ khác nhau. Nhưng dù là trăng được cảm nhận từ chốn lao tù hay giữa cảnh trời nước bao la, dù là khi thư nhàn hay đang bận bịu trăm công nghìn việc, với tâm hồn luôn hướng tới cái đẹp, tới ánh sáng của Bác, bao giờ trăng cũng hiện lên như một tri âm tri kỉ của Người.