Soạn bài: Bài 13 - Chỉ từ
I. CHỈ TỪ LÀ GÌ?
1. Các từ in nghiêng trong các câu đã bổ sung nghĩa cho các từ khác như sau :
nọ bổ nghĩa cho vua;
ấy bổ nghĩa cho viên quan;
nọ bổ nghĩa cho nhà.
2. So sánh:
- ông vua / ông vua nọ
Cụm từ sau có thêm từ nọ. Nọ là một chỉ từ trỏ vào ông vua.
- viên quan / viên quan ấy
Cụm từ sau có thêm từ ấy. Ấy là một chỉ từ trỏ vào viên quan.
- nhà / nhà nọ
Cụm từ sau có chỉ từ nọ. Nọ là một chỉ từ trỏ vào nhà.
3. Nghĩa các từ ấy, nọ trong các cụm từ hồi ấy và đêm nọ có khác với các từ ấy, nọ trong 3 ví dụ trên:
Trong 3 cụm từ trên (1) các chỉ từ nọ, ấy, nọ trỏ vào người và sự vật nhằm xác định vị trí của người và sự vật trong không gian.
Trong 2 cụm từ dưới (2): hồi ấy, đêm nọ, các chỉ từ ấy, nọ xác định vị trí của sự vật trong thời gian.
II. HOẠT ĐỘNG CỦA CHỈ TỪ TRONG CÂU
1. Trong các câu đã dẫn ở phần 1, chỉ từ đảm nhiệm chức vụ phụ ngữ trong cụm danh từ.
a) Chỉ từ Đó trong câu "Đó là một điều chắc chắn" đảm nhiệm chức vụ chủ ngữ trong câu.
b) Trong câu:
- "Từ đấy, nước ta chăm nghề trồng trọt, chăn nuôi và có tục ngày Tết làm bánh chưng, bánh giầy".
Chỉ từ đấy đảm nhiệm chức vụ trạng ngữ chỉ thời gian trong câu.
III. LUYỆN TẬP
1. Tìm và gạch dưới các chỉ từ trong câu sau:
a) Vua cha xem qua một lượt rồi dừng lại trước chồng bánh của Lang Liêu, rất vừa ý, bèn gọi lên hỏi. Lang Liêu đem giấc mộng gặp thần ra kể lại. Vua cha ngẫm nghĩ rất lâu rồi chọn hai thứ bánh ấy đem tế Trời, Đất cùng Tiên vương.
- Xác định ý nghĩa và chức vụ của chi từ ấy.
Chỉ từ ấy bổ nghĩa cho danh từ bánh trong cụm danh từ hai thứ bánh ấy. Nó xác định vị trí của sự vật trong không gian.
b) Đấy vàng, đây cũng đồng đen
Đấy hoa thiên lí, đây sen Tây Hồ.
- Đấy, Đây đảm nhiệm chức vụ chủ ngữ trong câu. Câu ca dao trên gồm có 3 câu phức, mỗi câu phức có 2 kết cấu chủ ngữ - vị ngữ. Nếu viết cho đầy đủ thì phải viết là:
Đấy là vàng thì đây cũng là đồng đen
Đấy là hoa thiên lí thì đây cũng là hoa sen ở Tây Hồ.
Nhưng trong thơ người ta có thể lược bỏ bớt từ ngữ trong câu.
(Câu ca dao này có ý nói: Đấy là thứ kim loại có giá trị cao thì đây cũng chẳng kém gì. Đấy là một thứ hoa có màu vàng đẹp thì đây cũng là thứ hoa có sắc hồng hoặc trắng, có mùi thơm đáng quý).
c) Nay ta đưa năm mươi con xuống biển, nàng đưa năm mươi con lên núi, chia nhau cai quản các phương.
- Chỉ từ nay làm trạng ngữ chỉ thời gian trong câu.
d) Từ đó nhuệ khí của nghĩa quân ngày một tăng.
- Chỉ từ đó làm trạng ngữ chỉ thời gian trong câu.
2. Thay các cụm từ in nghiêng bằng những chỉ từ thích hợp:
a) ... tráng sĩ đuổi đến chân núi Sóc. Đến chân núi Sóc, một mình một ngựa..
- Cần thay cụm từ chân núi Sóc bằng chỉ từ đó (Đến đó, một mình một ngựa..)
- Cần thay như vậy để tránh sự lặp từ ngữ vụng về trong câu văn.
b) ... lửa đã thiêu cháy một làng, cho nên làng bị lửa thiêu cháy về sau gọi là làng Cháy.
- Cần thay cụm từ bị lửa thiêu cháy bằng chỉ từ ấy để tránh sự lặp từ vụng về trong câu văn.
3. Có thể thay các chỉ từ trong đoạn văn sau bằng những cụm từ nào không?
"Năm ấy, đến lượt Lí Thông nộp mình. Mẹ con hắn nghĩ kế lừa Thạch Sanh chết thay. Chiều hôm đó, chờ Thạch Sanh kiếm củi về, Lí Thông dọn một mâm rượu thịt ê hề mời ăn, rồi bảo:
- Đêm nay đến lượt anh canh miếu thờ, ngặt vì dở cất mẻ rượu, em chịu khó thay anh, đến sáng thì về".
• Không thể thay thế các chỉ từ trong đoạn văn bằng những từ hoặc cụm từ khác.
Nhận xét: Chỉ từ có tác dụng giúp cho câu viết được ngắn gọn và tránh được sự lặp từ lặp ngữ rườm rà, không cần thiết.
Chú ý:
- Chỉ từ là những từ dùng để trỏ vào sự vật, nhằm xác định vị trí của sự vật trong không gian hoặc thời gian.
- Chỉ từ thường làm phụ ngữ trong cụm danh từ. Ngoài ra chỉ từ còn có thể làm chủ ngữ hoặc trạng ngữ trong câu.